پنجاب دے لوک-گیت
؛ ؛
لوک-گیت، لوک-مناں دے اجیہے سچے پرگٹاوے ہن جو ستّ-سدھ لوک ہردیاں وچوں جھرنیاں دی طرحاں جھرکے، لوک چیتیاں دا انگ بندے ہوئے پیڑی-در-پیڑی اگیرے پہنچدے ہن۔ ایہہ کسے قوم دا ان ونڈیا قیمتی سرمایہ ہندے ہن۔ کسے بولی دے ساہت دی ایہہ اجیہی پلیٹھی کرت ہندے ہن جنہاں وچّ لوکاں دے اوچیتن من دیاں آپ-مہاریا چھلاں لے-بدھّ روپ دھاردیاں رہندیاں ہن۔ ایہہ قوماں دے ہردیاں اندر سانجھ تے اپنت دی وگدی سانجھی روں نوں پنر سرجیت کرن تے لوکاں نوں سانجھی -سبھیاچارک کڑی تے بھاوک ایکتا وچّ بنہی رکھن دا سارتھک رول دا کردے ہن۔
؛ ؛
منکھی سبھیاچار نال ایہناں دا رشتہ بڑا قدیمی ہے۔ سبھیاچار دی سانجھی سوچ، سانجھے ولولیاں تے پرمپراگت رہنی -بہنی دے انیکاں سجیو چتر ایہناں وچوں جھلکاں ماردے ہن۔ منکھی سبھیاچار اتے مانوی ہردیاں دے ایہہ اتنا قریب ہن کہ وششٹ ساہت، جنہاں وشیا نوں کئی وار اپنی پکڑ وچّ نہیں لیا سکدا، اوہناں نوں وی ایہناں لوک گیتا وچّ زبان مل جاندی ہے۔
؛ ؛
لوک-گیت لوک-سبھیاچار دا ہی پرکاش ہن۔ کسے سبھیاچار دی جتنی بہرنگی تے ونّ-سونی جھانکی لوک-گیتاں وچّ ویکھن نوں ملدی ہے، اوہ ساہت دے کسے وی ہور ساہت-روپت وچّ اپنا پرگٹاؤ نہیں لبھّ سکدی۔ لوک-سبھیاچار نال اس پرکار دی نکٹی سانجھ دا صدقہ ہی لوک-گیتاں دی پھلکاری دا اک-اک دھاگہ سبھیاچارک قدراں-قیمتاں تے رسما نال پرتیا پیا ہے۔ انسان دے جمن توں لے کے مرن تکّ شاید ہی ساڈی رہنی-بہنی دا کوئی اجیہا موقع ہووے جس سنبندھی لوک-گیت اپنا ساتھ نہ پالدے ہون۔ خشی-غمی، جمن-مرنن، میل-وچھوڑے، رتاں-تھتاں، دنا-دہاراں، ریتی-رواجاں تے ہور سمجک کاراں-وہاراں وچّ لوک گیت منکھ دے انگ-سنگ رہندے ہن۔ اس کرکے ہی ایہناں نوں لوک -سبھیاچار دا زخیرہ منیا جاندا ہے۔
؛ ؛
اتہاسک طور تے لوک-گیتاں دی سرجنا، ادوں توں آرنبھ ہوئی جدوں منکھ نے 'بھاشا بولدے' سماج وچّ رشتے-ناطیاں دے سنسار وچّ رہن-سہن شروع کیتا۔ مڈھلے سمیں وچّ ایہہ ناچ اتے سنگیت ورگیاں قلعواں نال سانجھے روپ وچّ ہوند وچّ آئے۔ منکھی کرت دے ہنگاریا وجوں ایہہ منکھ دے دکھ-سکھ، تنگیا-ترشیا، ریجھاں، ولولیاں، میلے-وچھوڑیاں اتے ہاسیاں-روسیاں دا سبھ توں پہلا پرگٹاؤ مادھیئم بنے، ایہناں دی سرجنا پچھے کیونکہ سمچی جاتی دا لوک انوبھوَ تے وطیرہ کارج شیل ہندا ہے جس کرکے ایہہ سمچی جاتی دی سرجنا اکھواؤندے ہن۔
؛ ؛
ایہناں دی سرجنا دے سنبندھ وچّ ایہہ عامَ بھلیکھا ہے کہ لوک-گیتاں دی سرجنا شاید 'جن سموہ' جاں 'لوک' کردا ہے پر حقیقت ایہہ ہے کہ کوئی وی گیت رچنا، لوک سموہ نہیں رچدا سگوں ہر لوک گیت سرجنا ویکتی گت کرت ہندی ہے۔ اتنا ضرور ہے کہ اس دی پرکرتی گم نام ہندی ہے تے اس دا سرجنہار -ویکتی، سموہ جاں جاتیگت بھاواں، تجربیاں تے لوک-محاورے دی ترجمانی کرن کرکے ہولی-ہولی گم نام جاں الوپ ہو جاندا ہے تے اس رچنا دے اندروں سموہ بولن لگّ جاندا ہے۔ مثال وجوں نمن-لکھت لوک-گیت ویکھن یوگ ہے۔
بابل ساڈا چڑیاں دا چمبا وے،
بابل اساں اڈ وے جانا
ساڈی لمی اڈاری وے،
بابل کہڑے دیس جانا،
............
............
بے شک ایہہ گیت کسے ویکتی وشیش دی رچنا ہی ہووے پر لوک-بھاواں دی ترجمانی کرن تے لوک-محاورے وچّ سر اچارن کرکے، سمیں دے پرواہ نال اسدا کرتا ہولی-ہولی گم نام ہو گیا ہووےگا۔ اصل وچّ لوک-گیتاں دی سرلتا، سادگی ٹھیٹھتا تے لوک-مکھتا ہی ایہناں نوں لوک پروانگی دے عمل وچوں گزر کے لوک-سموہ دی رچنا دا درجہ دواندی ہے۔ اسے کرکے لوک-گیتاں دے نام ہیٹھ آدھونک سمیں وچّ پتر-پترکاواں وچّ پرکاشت ہون والیاں کرتاں نوں لوک-کاو کہنا بڑا الوکار پرتیت ہندا ہے کیونکہ ایہہ رچناواں لوک پروانگی، لوک-محاورے تے لوک-سمرتیاں دے پرواہ توں کوریاں ہندیاں ہن۔
؛ ؛
لوک جیون نال سمبدھت ہون کرکے لوک-گیت اپنے وشے-وستو اتے پرگٹاؤ دے پکھ توں بھاویں ساری سمگری اپنے سبھیاچارک پچھوکڑ وچوں حاصل کارکے، اپنے اتیت نال جڑے رہندے ہن پر ایہناں وچّ نت نویاں ویرویاں نوں گرہن کرن دیاں سمبھاوناواں موجود رہندیاں ہن۔ جنگل دے رکھ وانگ بھاویں ایہناں دیاں جڑھاں دھرتی وچّ دھسیاں رہندیاں ہن پر ایہناں تے نت نویاں ہریاں-کچورں کرومبلاں، ڈالیاں تے پھلّ، پھل کھڑدے رہندے ہن۔
؛ ؛
لوک-گیتاں دی سرجنا، اک پرکار دی سہج سرجنا ہے۔ ایہہ ساہت دے کرڑے نیماں، پراپیگنڈیاں، باہری اچیچ جاں بناوٹیپن توں اسے طرحاں ہی کورے ہندے ہن جس طرحاں ایہناں دے سرجنہارے عامَ زندگی دی تڑک-بھڑک تے وکھاویاں تو بیلاگ ہندے ہن۔ ایہہ اکھر گیان توں کورے، صاد-مرادے، نرچھل لوکاں دے ستے-سدھ پرگٹاوے ہن جویں:
نہ میں میلنے پڑھی گورمکھی ،
نہ بیٹھی ساں ڈیرے،
نت نویاں میں جوڑاں بولیاں،
بہہ کے موٹے نیرے۔
گیت اگمی نکلن اندروں،
وسّ نہی کجھ میرے۔
میلنے نچّ لے نی،
دے کے شوق دے گیڑے۔
پر لوک-گیت سہج سرجنا دے باو جود وی وششٹ ساہت والی کلا تے سہج نال بھرپور ہندے ہن۔ ایہہ تاں سگوں منکھی سرجن-یوگتا اتے کلاکاری دا سبھ توں پہلا وکھالا ہن۔ ویکتی گت ساہت دے مقابلے تے ایہناں دے صاد مرادی کلاتمک پرتبھا دے باو جود وی ساڈے سبھیاچارک ورتارے تے نت گمدی گواچدی ساڈی رہتل تے کلا دے سچے موتیاں نوں جس قدر سامبھیا ہے اس کرکے ایہناں دا مہتو وششٹ ساہت نالو وی ودھیرے ہے۔ لوک دھرتی دے نیڑے رہن کرکے ایہناں وچوں اسیں پنجاب دی مٹی دی مہک تے اتھوں دے انگھڑ-سہج نوں پچھان سکدے ہاں۔
؛ ؛
پنجاب دی بھوگولک خوبصورتی تے اتہاسک جگگردیاں دے پرواہ نے پنجاب دے جمیا-جایاں نوں اس قدر کرڑے بنا دتا ہے کہ اوہ سدا تیار-بر-تیار، موت نوں ٹچّ جانن والے، اوکھے توں اوکھے امتحان وچوں سہج گزرن والے، ساہسی تے ادمی بن گئے۔ تلواراں دیاں دھاراں تے پلن والے ایہناں پنجابیاں نے جس پرکار دے نویکلے سبھیاچار نوں سرجیا اس دے بھرپور نمونے اتے ویروے پنجابی لوک-گیتاں وچوں ساکھیات ہندے ہن۔
؛ ؛
پنجاب دے وکھ-وکھ خطیاں ماجھے، مالوے، دوآبے، پوادھ، پوٹھیہار اتے پہاڑی الایاں وچوں اتنی وڈی گنتی وچّ لوک-گیت ملدے ہن کہ ایہناں دے کئی سنگریہہ سنکلت کیتے جا سکدے ہن۔ پنجاب دے ایہناں وکھ-وکھ خطیاں وچو ملن والے ودھیرے گیت، ستھانک ناواں، تھاواں، ویرویاں، حوالیاں اتے بھاشائی انتراں دے باو جود اکو سبھاء اتے تاثیر والے ہن۔ روپک اتے بھاشائی ونگیاں دے پکھ توں ضرور کئی لوک گیت اک علاقے وشیش وچّ ہی گائے جاندے ہن۔ پر سمچے روپ وچّ پنجابی دے ایہناں لوک-گیتا وچّ پنجابی سبھیاچار دا اک سمرگ روپ انکت ہویا ملدا ہے۔ اس طرحاں عامَ پرسدھ ہے کہ کویشری مالوے دی، گون ماجھے دا، ڈھول بار دے، ماہیا پوٹھیہار دا، بولیاں پوادھ دیا، جندوآ پہاڑیاں دا، پر اتھے وکھ-وکھ کھتیا دے وکھ-وکھ گیتاں دا ادھٔین سنبھوَ نہیں ہے۔
؛ ؛
پنجابی لوک گیت سانجھے تے انونڈے پنجاب دے پنجابیاں دا ان ونڈیا ملوان ورثہ ہے۔ وشیش سبھیاچارک پرواہ وچوں گزردی، وگسدی، مولدی، پنجابی مانسکتا نے ستے-سدھتے ہی لوک-گیتاں دی سرجنا راہیں جو پرکاش پراپت کیتا ہے اس توں پنجابی سبھیاچار دی اک بڑی رانگلی تصویر ویکھن نوں ملدی ہے۔ صدقے جائیے پنجابی گیتاں دیاں سرجن ہار سوانیاں دے جنہاں نے اپنے مستکاں اندر ہزارا لوک-گیتاں نوں سانبھ کے پنجابی سبھیاچار دیاں اوہناں قدیمی روایتاں نوں پنر-سرجیت کر دتا ہے جو اج سانوں بہت پرائیاں اتے پرانیاں پرتیت ہندیاں ہن۔ پنجابی لوک-گیتاں دی اک ولکھنتا جو بڑے سپشٹ روپ وچّ نظری پیندی ہے اوہ ایہہ ہے کہ ساڈے لوک-گیتاں دا ودھیرے حصہ ساڈیاں سوانیاں دے ہوٹھاں اتے چیتیاں راہیں ساڈے تکّ پجا ہے۔ لوک-گیتاں دے ایہہ بھنڈار جو ساڈیاں سوانیاں نے بھرے ہن ایہہ ودھیرے پرمپرا-پالکرا ہن جو پنجابی سبھاء دی سادگی دی گواہی بھردے ہن۔ سو ایہناں لوک-گیتاں وچّ مشری جہی مٹھاس گھلی ہے تے ایہناں نوں اپنے گھراں دے وہڑیاں تو دھرتی دے نیڑے رہن دا شونق ہے۔ مردا ولوں بڑے گھٹّ گیت رچے گئے ہن تے جہڑے رچے وی گئے ہن اہنا دا سبھاء پرمپرا-پالکرا دی بجائے ویکتی گت ستنترتا دی لوچا رکھدا ہے۔
؛ ؛
پنجاب دیاں سوانیاں تے مردا ولوں رچے گئے لوک-گیتاں دی وشے پکھو ورگ ونڈ اس ترھا کیتی جا سکدی ہے سورمگتی دے گیت، پریت کتھاواں، راجنیتک، سماجک تے آرتھک پکھ، سنسکار، پوجا-پاٹھ، دن-دہار،رتاں-تھتاں، پینڈو آہر، پیار-گیتر، وچھوڑا، جنم، ویاہ، مرن، پیکا گھر، سہرا گھر، ہار-شنگار، رکھ، پنچھی، فصلاں، پسو آدی سنبندھی لوک-گیت۔ اسے طرحاں ہی روپک ونگیاں دے لحاظ نال لوک-گیتاں دے وکھ-وکھ روپ: لمے گون، سہاگ، گھوڑیاں، سٹھنیاں، ٹپا، بولی، ماہیا، ڈھولا، الاہنی، وین(کیرنا)، چھند پراگا، پتل، تھال، ککلی، ہیئرا، لوریاں، منگل -گیت آدی۔ اصل وچّ پنجابی لوک-گیتاں دا گھیرا بہت وشال ہے۔ اس وچّ پنجاب دے لوک نائکاں، پریت- نائکاں، دیوی-دیوتیاں، سنسکاراں (پتر جنم، تیرواں، تڑاگی، دھمان، نامکرن، جنیؤُ، منڈن، کڑمائی، ویاہ، وٹنا کھارا، ساہے بنھنا، سٹھنیاں، سہاگ، لاواں، بیدی، ڈولی، کھٹّ، پانی وارنا، مکلاوا، وین، کیرنے، ورھے-گنڈھہے، ورینا) رتاں (بسنت، ساوے، تیاں، جھولے، پیگھاں، رکھڑی، سنگراند، ہولی، وساکھی ) رام نومی، دیویاں دیاں بھیٹاں، بھجن، آرتیاں، جاگو، آہر دے گیت (کنک کٹن، کوہلو چلن، چکی پیسن، چرکھا کتن، پانی بھرن آدی)۔ پیار گیتاں وچّ ماہیا، ٹپے، بولیاں، جدونا توں علاوہ چٹھی، ڈھولا، دوہڑے، کافیاں، سدا، جھوکاں، برہڑے آدی شامل ہن۔ لوک-گیتاں دے ایہناں روپا توں الاواں ڈاکٹر: کرنیل سنگھ تھند نے پیشاوار ذاتیاں دے لوک-گیتاں وچّ تیلی، آجڑی، دھوبی، سپیرے، ناتھ، مراسی، بھنڈ، سکلیگیر، گجر، گھمیار، سانسی، اوڈ آدی دے لوک-گیتاں نوں وی پنجابی کرمانی جیون دے لوک-گیتاں وچ شامل کیتا ہے۔
؛ ؛
پنجابی لوک-گیتاں وچّ پنجابیاں دی سورمگتی نوں بھاویں سدھا کاوَ پرگٹاوا تاں نہیں ملیا پر پنجابیاں دے لوک-مناں وچّ وسدے لوک-نائکاں دے کارنامیاں اتے لوک-پروانگی دے انیکاں ویرویاں نوں لوک-گیت کاراں نے ستے-سدھتے پروان کر لیا ہے۔ لوک-گیتاں وچّ ساڈے لوک نائکاں راجا رسالو، دلا بھٹی، جگا جٹّ، سچا سورما، جیونا موڑ، بھگت سنگھ آدی دیاں جیون-گتھاواں دے اوہناں پکھاں نوں اچیت روپ وچّ ہی زبان مل گئی ہے جنہاں نوں لوک-منک نے اپنے ہردے نال لایا ہے۔ مثال وجوں ساندل بار دے دلے بھٹی دی لوک-پرسدھی بارے نمن-لکھت لوک-گیت تاں سمچے پنجاب وچّ امر ہو گیا ہے:
سندر مندریئے ہو
تیرا کون وچارا ہو
دلا بھٹی والا ہو
دلے دی دھی ویاہی ہو
سیر شکر آئی ہو
کڑی دے بوجھے پائی ہو
کڑی دا لال پٹاکا ہو
کڑی دا سالو پاٹا ہو
سالو کون سمیٹے ہو
چاچا گالی دیسے ہو
چاچا چوری کٹی ہو
جمیداراں لٹی ہو
جمیدار سدائے ہو
گن من پلے پائے ہو۔
ایہناں لوک-گیت پنکتیاں وچّ دلا بھٹی دی کتھا دے ویروے بے شک ترٹّ گئے ہون پر اس توں ایہہ ضرور پتہ چلدا ہے کہ دلا بھٹی مغل سلطنت دے خلاف جوجھدی پنجابیت دا پرتیک ہے۔ اسے طرحاں پنجاب دے ہور لوک نائک راجے رسالو نال سنبندھت انیکاں لوک-گیت پنجاب وچّ وشیس پرسدھی پراپت کر گئے ہن۔ اویں ہی لوک-گیتاں وچّ کدھرے 'چھویاں' دے کنڈھ مڑ جان دے باو جود وی جیونا موڑ وڈھیاں نہی جاندا، کدھرے سچا سورما ڈاکے ماردا ہے، کدھرے جگے جٹّ دے مر جان تے منا من ریت بھجدی ہے تے کدھرے اسدے ویوگ دا اثر پرندیاں تکّ نوں وی ہندا ہے:
جتھے جگا ماریا، اتھے رون تتر تے مور،
محلیں رودیاں رانیاں، پچھواڑے روندے چور۔
دنیاں دے اتہاس اندر شاید ایہہ پنجابی ماواں دے ہی حصے آیا ہے جو آپنو جمے-جائے پتراں دے ہوکے-ہیرویاں دی بجائے اس طرحاں دے سور اچاردیاں ہن:
پتہ ہندا جے جگے نے مر جانا،
اک دی میں دو جندی۔
؛ ؛
پنجابیاں نے بہادری اتے سورمگتی دے نال-نال پیار دے کھیتر وچّ وی ساڈے پریت-نائکاں نال بے پناہ مہبت پائی ہے۔ پنجابی لوک-گیتاں وچّ ہیر-رانجھا، سسی-پنو، مرجا-صاحباں، سوہنی-مہینوال آدی پریت کتھاواں نوں وشیش تھاں ملی ہے۔ کئی وار تاں ایوں پرتیت ہندا ہے جویں پریت-نائکت لوک-گیتاں تھانی لنگھکے ہی ساڈیاں قصہ-رچناواں دا انگ بن گئے ہن۔ گلّ کی ساڈیا لوک-پروانت پریت-کتھاواں پہلا لوک ہردیاں وچّ لوک گیتا راہیں ہی پروان چڑھیاں تے شاید اہنا گیتیں نے ہی ویکتی گت قصہ کاراں نوں پریت کتھاواں، کسیا وچّ سمون لئی پریرت کیتا۔ پنجاب کیونکہ سورمیا اتے آشکا دی دھرتی ہے تے اتھوں دے لوک-گیت رچنہاریا نے ایہناں دے نائکہ دی پچھان کرکے ایہناں نوں اپنے گیتاں دا انگ بنا لیا ہے۔
؛ ؛
پنجابی لوک-گیتاں دا اک وڈیرا بھاگ جنم توں لے کے موت تکّ دیا انیکا گھٹناواں نوں اہنا دے سماجک پسنگ وچّ پیش کرن دے نال-نال پنجابی بھائیچارے دے سچیارے جیون تے ساکادریا دے مل ورتن دی بہرنگی جھلکی پیش کردا ہے۔ ایہناں وچّ جتھے سموہک بھائیچارک جیون دی جھاکی پستت ہندی ہے اتھے پجابی رہت-بہت دے انیکا پکھا نوں زبان ملدی ہے جویں:
وے پپلا تو آپ وڈا پریوار وڈا
پتیا نے چھہبر لائی،
وے ڈانیا توں باجھ تینوں سردا ناہی۔
پتیا نے چھہبر لائی۔
جے بابل تو آپ وڈا پریوار وڈا
بھائیا تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
جے بابل تو آپ وڈا پریوار وڈا
چاچیا تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
جے بابل تو آپ وڈا پریوار وڈا
لاگیا تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
وے بابل تو آپ وڈا پریوار وڈا
پتیا تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
اس لوک-گیت وچّ پنجاب دے بھائیچارک جیون وچلی اتٹّ سانجھ اتے اس دی لوڑ نوں پپل دے چنہ راہیں روپمان کتا گیا ہے۔ پنجابی سبھیاچار وچّ سانجھی رہنی اتے سنیوکت پریوار دی خاص لوڑ محسوس کیتی جاندی ہے۔
؛ ؛
کرسانی سماج وچّ وی ور-گھر دی چون سمیں وی اس گلّ نوں پہل دتی جاندی ہے کہ پریوار جا خاندان کتنا کو وڈا ہے۔ پنجاب دے سہاگ گیتاں وچّ انیکاں تھائیں اجیہے پریوار دی کلپنا کتی گئی ہے :
دیئیں وے بابلا اس گھرے جتھے سسّ بھلی، سہرا پردھان ہووے۔
ڈاہ بہندی پیڑھا ساہمنے متھے کدی نہ وٹّ۔
بابل تیرا پنّ ہووے، تیرا ہووے وڈڑا جسّ بابلا۔
دیویں وے بابلا اس گھرے جتھے سسو دے باہلڑے پتّ،
اک منگیئے اک ویاہریئے وے میں شادیا ویکھاں نت۔
دیئیں وے بابلا اس گھرے جتھے بوریاں ہوون سٹھّ،
اک رڑکا اک جماواں، وے میرا چاٹیاں دے وچّ ہتھ۔
دیئیں وے بابلا اس گھرے جتھے درزی سیوے پٹّ،
اک پاواں اک ٹگنے وے میرا سندوکھاں دے وچّ ہتھ۔
دیئیں وے بابلا اس گھرے، جتھے گھاڑ گھڑے سنیار،
اک پاواں اک لاہواں، وے میرا وچّ پٹاریا ہتھ۔
دلچسپ گلّ ایہہ ہے کہ اس گیت وچّ ور دا کدھرے ذکر نہیں آیا اتے سارا دھیان کیول گھر اتے خاندان اتے کیندرت ہے۔ لوک-گیت دی مول بھاونا جتھے سردے-پجدے رجے-پجے پریوار نال سنبندھت ہے اتھے سسو دے باہلڑے پتا دی اجیہی سماجک لوڑ ولّ اشارہ وی ہے جو کہ کرسانی جیون دی اک لوڑ ہے۔ ایہہ ساری دی ساری لوک-گیت رچنا کرسانی سماج دے گھروگی جیون دیاں تالاں نال اوتپوت ہے۔ اس توں علاوہ ساڈے لوک-گیتاں وچوں کرسانی سماج وچّ مرد دی سرداری اتے عورت دی ادھینگی دے انیکاں اجیہے اداہرن ملدے ہن جنہاں وچوں لڑکی والے گھر دی نمن ستھتی دی جھلک ملدی ہے:
کوٹھا کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں،
اس کوٹھے دی چھت پرانی، کوٹھا دھرمی تاں نویاں۔
بابل کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں،
اس بابل دی کنیا کوآری، بابل دھرمی تاں نویاں۔
مرد پردھان سماج وچّ کڑی دا بابل چاہے کنا ہی وڈا سردار کیوں نہ ہووے اسنوں کڑماچاری دے ساہمنے نونا ہی پیندا ہے۔ ایہی کارن ہے کہ پنجابی سبھیاچار وچّ پتر اتے دھی دے جنم نوں وکھری-وکھری نگاہ نال ویکھیا جاندا ہے۔
؛ ؛
ساڈے بھائیچارے وچّ عورتاں نوں مرد دے مقابلے تے سدا ادھینگی دی ستھتی وچّ جیوننا پیندا ہے تے اسدی کھٹی کمائی نوں مرداں دے مقابلے بڑا نمن تے نگنا جیہا منیا جادا ہے۔
جیٹھ ہاڑ دیاں دھپاں وے چنا، ایتھے پین بلائیں،
وے لال دماں دیا لوبھیاں، پردیس نہ جائیں۔
مے کتوگی نکڑا، توں بہہ کے کھائیں،
نی لاجو ناراں دی کھٹی وچّ کوئی برکت ناہیں،
نی گوریئے، مردا دی کھٹی، چوڑے چھنکن باہیں۔
ایہہ گیت جس سماجک منوستھتی دی اپج ہے اس وچّ عورت دی کھٹی کمائی نوں کسے نونگے وچّ نہیں گنیا جاندا تے ساریاں برکتاں مرد دی بدولت ہی منیا گئیا ہن۔ عورت دی اس ستھتی دے نال-نال کرسانی سماج دیاں آرتھک تنگیاں ترسیاں، لوڑاں، تھڑاں تے کسکاں نوں وی لوک-گیتاں وچّ بھروی تھاں ملدی ہے۔ پنجاب دی چھوٹی کرسانی اتے آرتھک سنکٹا تے تنگیاں-ترسیاں توں پنجابی سبھیاچار وچّ پیدا ہوئے کئی انتر ورودھاں نوں وی لوک-گیت روپمان کردے ہن۔
؛ ؛
پنجابی لوک-گیتاں وچّ کرسانی سماج دے آرتھک رشتیاں دے نال-نال ساکاں سریکیاں اتے برادریاں دے ورت وہار دے انیکاں روپ ویکھن نوں ملدے ہن۔ ایہناں وچّ پنجابیاں دے سچیارے جیون تے رشتے ناتیا دے کئی چتر تاں سجیو روپدھارن کر گئے ہن۔ خاص کرکے سہاگاں اتے گھوڑیاں وچّ نانکیاں، دادکیاں، پیکیاں، سہریاں، چاچیاں، تایاں،مامیاں، بھوآ، پھپھڑا، نانیاں، نانیاں، دادی، دادیاں، گلّ کی سارے رشتیاں دے وبھنّ روپ پرستت ہندے ہن۔ ایہہ سارے ساک انگ، ساک-سریکیاں، شریکے-برادریاں ساڈے جیون وچّ جیوں دا تؤں وچردے پرتیت ہندے ہن۔ ویاہ شادیاں دے سمیں کدھرے نانکیاں، دادکیاں دی لوڑ محسوس ہندی ہے۔ کدھرے دھرمی بابل، چاچے، مامے، ویر، پھپھڑ، بابے اپنی دھی لئی ور ٹولن جاندے ہن، کدھرے نانکیاں ہتھیں چوڑے پا کے چڑو-چڑندیاں گاؤندیاں آؤندیاں ہن۔ کدھرے ماما اپنی بھانجی نوں کھاریوں اتاردا وبھنّ رسماں نبھاؤدا ہے جویں:
ہرے نھائی ہرے دھوئی، ہرے ٹھنڈا پانیاں،
دیس ماما ویہڑ وچھی، تیرا پنّ کرکے جانیئے۔
اگے تا دندا سیں اجیں پجیں،
ہن دتڑا دان پچھانیے۔
پنجابی لوک-گیتاں پنجاب دے کرسانی سماج دے سبھیاچار دا جو چتر ساکار کردے ہن، اس وچوں اس ورتارے دی جاتاں-جمانتاں دی شرینی ونڈ وی کدھرے نظری پیندی ہے۔
کرسانی سماج وچّ رشتیاں-ناتیاں دا ججمانی-رشتای لوک-گیتاں دی سرجنا پرکریاں دا ادھار وی بندا ہے جویں:
راجا تے پچھدا رانیئے، سن میری بات نوں، سن میری بات نوں
گاگار دے سچے موتی کھنوں دیئیے۔
پاندھے دے جائیے وے راجا، صاحا سدھائیے، صاحا سدھائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
پتراں دا جمن، وے راجا، نونہاں دا آون،
اندر دی ورکھا وے راجا نت نہیوں۔
.............................
نائی دے جائیے وے راجا، گنڈھاں گھلائیے، گنڈھاں گھلائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
.............................
للاری دے جائیے وے راجا، چیرا رنگائیے، چیرا رنگائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
.............................
سنیارے دے جائیے وے راجا، کینٹھاں گھڑائیے، کینٹھاں گھڑائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے وے راجا۔
.............................
مالن دے جائیے وے راجا، سہرا گندائیے، سہرا گندائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
.............................
درزی دے جائیے وے راجا، لیڑے سوائیے، لیڑے سوائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
.............................
موچی دے جائیے وے راجا، جوڑا بنوائیے، جوڑا بنوائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
اس لوک-گیت وچّ ساڈے سبھیاچارک ورتارے دی منہ بولدی تصویر پیش ہندی ہے جس وچّ اک جٹّ کرسان ججمان ہے تے اس دے آسے-پاسے لاگیاں دا اک جھومر ہے۔ ایہہ لاگی اپنے ججمانا نال اک قدیمی سانجھ تے رشتے وچّ اس طرحاں بجھے پئے ہن کہ ایہہ اک دوسرے دے پورک پرتیت ہندے ہن۔ بھاویں ججمان اک راجا ہے پر لاگیاں نوں ساڈے سبھیاچار وچّ آدر مان والے ناواں نال پکاریاں جاندا ہے۔
ایہی کارن ہے کہ ساڈے لاگی - ججمانی رشتیاں وچّ اک سبھیاچارک نگھّ، اپنتّ تے سانجھ دا احساس ہندا ہے۔
؛ ؛ جتھوں تکّ سنسکار-گیتانر دا سمبدھ ہے ایہہ لوک-گیت پنجابیاں دے جنم توں لے کے مرن تکّ تھاں-پر-تھاں پنجابیاں دا سنگ پالدے ہوئے ساڈیاں بھائیچارک رسماں دا اتٹّ انگ بن گئے ہن تے ساڈے بھائیچارے دی شاید ہی کوئی اجیہی رسم ہووے جس نال ساڈے لوک-گیتاں دا ساتھ نہ ہووے۔ شاید اسے کرکے ہی کیہا جاندا ہے پنجابی لوک-گیتاں وچّ جمدا، پلدا، نمدا، ویاہیا جاندا اتے مردا ہے۔ اتھوں تکّ کہ سنسکار-گیتانر وچّ تاں ساڈا سمچا بھائی چارا واستوک روپ وچّ وہار کردا، منتاں-منوتاں مناؤندا، وگسدا، مولدا، نظر آؤندا ہے۔
؛ ؛ پنجابی لوک-گیتاں نے اتھوں دے دھرم اتے سداچار نال وی اپنی اتٹّ سانجھ دا ثبوت دتا ہے۔
وشیش تے ولکھن خوبی ایہہ ہے کہ نہ تاں اس زرخیز دھرتی وچوں اپجیا دھرم ہی گنجھل دار ہے اتے نہ ہی اتھوں دیاں لوک-گیت سرجنا گنجھل دار ہن۔ پنجاب دے لوک-گیت رچنہاریاں نے جیکر اک پاسے بہادر لوک-نائکاں، پریت-پاتراں، بھگتیوانا اتے شکتیواناں نوں نویں نقش پردان کیتے ہن تاں دوسرے پاسے اتھوں اپجے دھرم اتے سداچار نوں وی بڑا سہون ہی اپنا انگ بنا لیا ہے جویں:
دھرتی جیڈ غریب نہ کوئی،
اندر جیڈ نہ داتا۔
برہما جیڈ پنڈت نہ کوئی
سیتا جیڈ نہ ماتا۔
لچھمن جیڈ جتی نہ کوئی،
رام جیڈ نہ بھراتا۔
سرون جیڈ پتر نہ کوئی،
جس ربّ دا نام گیاتا۔
نانک جیڈ بھگت نہ کوئی،
جن ہر دا نام پچھاتا۔
دنیا مان کردی،
ربّ سبھناں دا راکھا۔
اپروکت لوک-گیت وچوں دھارمک رواداری اتے سادگی دی جو تصویر جھلکدی ہے اس توں اندازہ لایا جا سکدا ہے کہ پنجابی سارے سنتاں بھگتاں نوں مندے ہوئے اوہناں وچّ کسے قسم دا بھید-بھاو جاں وتکرا نہیں مندے۔
؛ ؛
اس دھرتی وچوں پیدا ہوئے سداچار دیاں کئی پرتیندھ اداہرنا لوک-گیتاں وچّ وی ملدیاں ہن - جویں پورن دی لوک-کتھاں وچّ پورن سداچار دیاں کرڑیاں پریکھیاواں وچو نکل کے ہی پروان چڑھدا ہے۔ اس نوں نہ تاں لونا دے لوائے سوہنے باغ تے نواب سیجاں اسدے جت-ست توں ڈلا سکدیاں ہن اتے نہ ہی سندراں دا بے پناہ حسن تھڑکا سکدا ہے:
وے میں باغ لوایا سوہنا،
وے توں پھلاں دے پجّ آ
میریا گورکھ ناتھا پورنا۔
نیں میں تیرے باغیں نہ آواں
توں تاں لگیں دھرم-دیم ماں،
میریئے عقلاں سمجھ سیانیئے۔
وے میں نہ جمیا نہ پالیا
میں کس بدھّ دی ماں ؟
میریا گورکھ ناتھا پورنا۔
نی توں میرے باپ دی استری،
اس بدھ دھرم-دیم ماں
میریئے عقلاں سمجھ سیانیئے۔
اس لوک-گیت وچّ اصل جھگڑا دھرم اتے سداچار دا ہے۔ لونا دی ہر دلیل دا پورن پاس جواب ہے۔ اصل وچّ پورن جہی ثابتی اتے سداچارک تے درڑتا دے مارگ تے ترن توں بغیر کوئی لوک-نائک دی کسوٹی تے پورا نہیں اتر سکدا۔ ایہی کارن ہے کہ پنجاب دے سارے لوک-نائک چاہے سورمگتی، دھرم تے پریت دے کسے وی کھیتر وچّ کیوں نہ وچرن اوہناں نوں پنجابی سداچار دی کٹھالی وچو ڈھلکے ہی لوک پروان چڑنا پیندا ہے۔
؛ ؛
پورن جہی فقیری تے سداچار دا مارگ ہی پنجاب دے سبھیاچار دی اصل کسوٹی ہے۔ پنجاب دے لوک-نائکاں سنبندھی رچے گئے گیتاں توں علاوہ ہور لوک-گیتاں وچّ پنجاب دے سداچار لجّ، شرم، اتے روائتی قدراں-قیمتاں دیا کنسوآں کنی پیندیاں ہن۔
؛ ؛
پنجابی لوک-گیتاں دا اک وڈیرا بھاگ بولیاں، ٹپے، ماہیا، سٹھنیاں، چھند پراگے تے کجھ ہور نکیا-نکیاں گیت-بنتراں وچوں ملدا ہے جنہاں وچوں اتھوں دے رچنہاریاں تے خاص کرکے پنجاب دیاں سوانیاں نے اپنے 'گبھ-گبھاٹ ' کڈھکے آپنیا کسکاں، ہوکیں-ہاویاں، ہیرویاں وچھوڑے، تلکھیاں تے سماجک زیادتیاں دے درد اتے پیڑا نوں مٹھیا کیتا ہے۔ اس کرکے لوک-گیتاں وچوں کدھرے-کدھرے ستھاپت پرمپرا تے سداچار دے ورودھ نابری دی سر وی اچی ہندی ہے۔ کدھرے بابل دوارا سہیڑے مدھرے تے کالے ور دا درد ہے۔ کدھرے سسّ دیا گالاں ہن۔ کدھرے سہرے، جیٹھ دیاں گھوراں ہن، کدھرے پردیس گئے ماہی دے ہوکیں ہن۔ کدھرے الڑ پتی دیاں بیپرواہیاں ہن، کدھرے درانیاں-جٹھانیاں تے ننداں دے سریکے ہن:
رتی رتی ڈبی وچّ سیٹیاں وے لال،
تیری بھین نے سانوں گلاں کیتیاں وے لال۔
تیری بھین لڑے، نہ لڑناں وے لال،
اسیں سر چرنا تے دھرنا وے لال۔
............................
( اسے طرحاں ماں، درانیاں، جٹھانیاں سنبندھی )
پنجاب دی دھرتی دیاں ایہناں لوک-گیت رچنہاریاں سوانیاں نے اپنے جیون دے نکے-نکے پرتکرماں تے ہگاریاں نوں لوک-گیتاں نال اس طرحاں جوڑ دتا ہے کہ لوک سبھیاچار تے لوک-گیت اک-مکّ ہو گئے پرتیت ہندے ہن۔ لوک سبھیاچار دی رانگلی پھلکاری دیاں جھلکاں ایہناں وچوں تھاں-تھاں تے کھنڈیاں ویکھیاں جا سکدیاں ہن۔ ایہناں وچّ کدھرے چرخے ہلاں لاگے لجائے جاندے ہن، کدھرے ماواں پتراں دیاں دعاواں کردیاں ہن، کدھرے ناراں کنتاں دی سلامتی چاہندیاں ہن، کدھرے دیور بھرجائیاں دے جھیڑے ہن، کدھرے ہتھ پونیاں ڈھانک تے چرکھا ہے، کدھرے نائن میڈھیاں گند کے ڈاک بنگلا بناؤندی ہے، کدھرے اچیاں لمیاں ٹاہلیاں تے گزری دی پینگھ پیندی ہے، کدھرے بابل دے محلاں وچّ ستّ رنگیا کبوتر بولدا ہے۔ کدھرے کاں دے ہتھ ویراں نوں سنیہاں بھیجیا جاندا ہے، کدھرے ویر نیلا گھوڑا بیڑ کے آؤندا ہے، کدھرے ویر دی کرسی تھانیدار دے برابر ڈہندی ہے۔ کدھرے ویر رسی بھین نوں مناؤندا ہے، کدھرے چندری سسّ ویر نوں سکی کھنڈ پاؤندی ہے۔ اس طرحاں پنجابی لوک-گیتاں وچّ تھاں-پر-تھاں پنجاب دی مٹی دی مہک کھنڈری نظر آؤندی ہے۔
؛ ؛
اج اس پرکار دی رانگلی جھاکی پیش کرن والے لوک-گیتاں دے سروت ہولی-ہولی کھردے جا رہے ہن۔ ساڈے لوک-گیتاں دے رچنہارے تے بولنہارے کرمن کرمن ساڈے پاسوں کردے جا رہے ہن تے ساڈی جھول، ساڈے اپنے، ساڈی دھرتی دے لوکاں دے ایہناں گیتاں کھنوں سکھنی ہندی جا رہی ہے۔ جد ساڈی ماں-دھرتی وچوں اپجے ایہہ سچے گیت ہی ساڈے پاس نہیں رہنگے تاں اسیں ایہناں وچّ پیش ہون والیاں پنجابی جن-جیون تے ورتارے دیاں سچیاریاں قدراں-قیمتاں کویں برقرار رکھ سکاں گے۔ لوک ورثے تے خاص کرکے لوک-گیتاں دی سانبھ-سنبھال کرن، اوہناں دے سارتھک پکھاں دا ملانکن کرن تے اس نوں ورتمان نال جوڑن دی جنی لوڑ اج محسوس کیتی جا رہی ہے، شاید پہلاں کدے نہیں سی کیتی گئی۔ پنجابی لوک-گیتاں دے سومیا نال سانجھ پیدا کرن دے سنبندھ وچّ پنجابی دے ساہت رشی پرنسپل تیجا سنگھ دیاں ایہہ سطراں بہت ملوان پرتیت ہندیاں ہن:
؛ ؛
جے کدے پھیر ساڈی اپنی زندگی وچّ روح نے رمکنا ہے، تاں اس لئی پرانی لاگ نوں قایم رکھن لئی سانوں چاہیدا ہے کہ اپنے گیت-بھنڈار نوں سانبھ لئیے۔ ایہہ گیت ہولی ہولی ساڈی یادوں لہہ رہے ہن۔ جیکر کجھ چر ہور سار نہ لئی تاں ایہہ مولوں ہی درلبھّ ہو جانگے، پھر اسیں ٹیکسلا، تے موہنجودڑو دے تھیہاں واکر ایہناں گیتاں دیاں ٹٹیاں پھٹیاں تکاں نوں ہی سہکدے پھرانگے...
پچھلے پنے تے جان لئی اتھے دباؤ
