پنجاب دیاں لوک-قلعواں
؛ ؛ کلا،آد-کال تو ہی منکھ دی مانسک تپتی دت اک اہم سادھن رہی ہے۔ آدی-مانو سہج تے آنند دی پراپتی 'کلا' توں کردا رہا ہے۔ ایہہ کلا پرمپرا،آدی مانو دیاں پوروَ اتہاسک منوستھتیاں تے پرورتیاں نال سنبندھت ہون کارن اک پراچین پرمپرا ہے۔ ایہہ پرمپرا بھاویں کلا دی وچار یوگ پرمپرا نہی بنی۔ پر پھر وی اس دے کجھ تتّ اجوکیاں لوک-کلاوا وچّ شامل ہن۔
؛ ؛
آدی-مانو نے کلا دے اپنے جادوئی منورتھ دی سدھی لئی ورتیا ۔ اس قسم دی کلا نوں اسیں آدم-کلا دا ناں دندے ہاں ۔ جدوں جادوئی-چنتن
اتے آدھارت ایہہ کلا دھرم آدھارت ہندی ہے تاں آدم کلا وچّ روپانترن ہو جاندا ہے ۔
؛ ؛
لوک-کلا دی ہوند دے پرمان آدی-قالین کلا-اوشیسا وچّ کافی ملے ہن ۔ اداجرن وجوں سندھ گھاٹی دی خدائی وچو ٹھیکریاں ، موہرا،برتن تے ہور وستاں
پراپت ہوئیاں ہن،اوہناں دا سنبندھ پنجاب دے کلاتمک ورثے نال جوڑیا جا سکدا ہے ۔ ایہناں وچّ متھاں نال سنبندھت مورتیاں ،چترکاری دے نمونے تے کئی
دھارمک چنہ ملے ہن۔ ایہہ سبھ مورتیاں ،موہراں تے ہور پراپت پرتیک سمگری آدی-قالین سنسکتی وچّ لوک-کلا دی ہوند دا پرمان پیش کردی ہے۔
؛ ؛
'لوک-کلا' شبد دا جدوں اسیں انگ نکھیڑ کردے ہاں تاں ایہہ انگریزی دے شبد Folk Art دے پریائ وجوں ساڈے ساہمنے آؤندا ہے۔ انگریزی وچّ
Folk دے ارتھ لوک ،راشٹر،جن -سموہ جاں ورگ وشیس توں لئے جاندے ہن ۔ انگریزی پر Art دا پنجابی روپ ہے؛کلا (Art) شبد لاطینی دے
ARS توں بنیا ہے،جس دا ارتھ ہے؛مہارت جاں سچجّ ۔ کئی جگہ کلا دے ارتھ اسیں کوشل توں وی لیندے ہاں۔ بھارتی کلا نوں سادھنا مند آئے ہن۔
؛ ؛
لوک-کلا کسے سکول جاں ودیالے وچّ نہی سکھائی جاندی بلکہ اپنے سروپ کارن ایہہ اک پیڑی دوں دوجی پیڑھی دوارا سکھ لئی جاندی ہے۔ جن سدھارن
نے پرمپراگت ریتی نال،ستھانک سمگری دوارا دیسی اوجاراں دی سہائتا نال اپنے ہتھاں نال جو سودریپورن وستاں لوک اپیوگ لئی بنائیا،اوہ سبھ لوک
قلعواں وچّ آؤدیاں ہن۔ لوک-کلا دا نرمان لوک اپیوگ لئی ہندا ہے، اس لئی سرلتا،سادگی اس دے پران ہن۔
؛ ؛
سو ایہہ کلا،جو کسے سامان پرمپرا والے مانوی سموہ دیاں مانسک اوستھاواں نوں پرگٹاؤندی ،پرمپرا دے پرواہ وچو لنگھدی اتے ورثے وچّ پراپت ہندی ہے-لوک کلا ہے۔
؛ ؛
لوک-کلا دا ایہہ ورثہ پرمپرا توں پراپت ہندا رہا ہے ۔ اس وچّ منکھ نے اتہاس -کال وچّ بھاشائی روپ (ساہتک روپ) موکھک روپ وچّ گرہن کیتے اتے غیر-بھاشائی روپ
(پردرشن قلعواں، کارج قلعواں،وستو قلعواں) اپنے وڈکیاں تو دیکھا-دیکھی اچیت-سچیت پدھر تے گرہن کر لئے۔
؛ ؛
لوک-قلعواں،لوک-سنسکتی نال اینیا رلگڈّ ہندیاں ہن کہ ایہناں نوں وکھریاں کرنا اوکھا ہے۔ کندھا اپر بنے چتر،دریاں،کھیس،پھلکاریاں،غلیچیاں وچلے پیٹرن/کلا موٹف،
گھریلو اپیوگ لئی بنیاں وستاں،انگنت پیٹرناں دے گہنے لوک-جیون نوں سودریمئی ڈھنگ نال جیؤن لئی ہلاس بھردے ہن۔
؛ ؛
پنجاب دی لوک-چتر-کلاتر نرنتر پرگتیشیل تے پروتنشیل رہی ہے۔ ایہہ ڈونگھے مانوی ملاں نال پرپورن،اتی شنویدنشیل،جیون دے اتھان لئی آنندمئی،سوخم اتے اثردار
خوبیاں نال اوتپوت رہی ہے۔ ایہہ ہمیشہ بھاوناواں اتے یتھارتھ دے لچھناں نال یکت رہی ہے۔
؛ ؛
پنجاب دی لوک-چتر کلا کسے خاص ورگ، دھرم جاں سمپردائے دی کلا نہی۔ اس وچّ پنڈاں تے شہراں وچّ وسن والے لوکاں دے سموہک جیون-دساں دی لوک-پروانت ابھویکتی شامل
ہے۔ لوک-چترکاری نوں چار قسماں وچّ ونڈیا گئا ہے:
(1)کچے گھراں دیاں کندھاں تے کیتی چترکاری (Mud wall painting)
(2)میورل-چترکاری ( Mural Paintings)
(3)کلسی-چتر/نکّ-چتر (Miniature Paintings)
(4)مہرکاشی/پھریسکو-چترو(Fresco Paintings)
؛ ؛
کچے گھراں دیاں کندھاں اتے کیتی چترکاری سرل،سدھارن قسم دے 
لوک-وشواشاں تحت کسے نہ کسے ہت دی پورتی لئی کیتی جاندی ہے۔ اس لئی گوہے،مٹی،کلی گیروئے آدی دی ورتو کیتی جاندی ہے۔
اس لئی گوہے،مٹی،کلی،گیروئے آدی دی ورتو کیتی جاندی ہے۔ سوانی گھر دے مکھ دروازے آسے-پاسے،ویہڑے دیاں کندھا،چلھے-چوکیے،ہارے دانیاں والی کوٹھی،بھڑولیاں،گہیریاں آدی اپر لوک-چتر بناؤدی ہے۔ ایہہ لوک-چترکاری عامَ تور تے میلیاں تیوہاراں دی آمد ویلے، فصلاں دی کٹائی ویلے اتے ویاہ-شادی دے منگل کارجاں ویلے کیتی زادی ہے۔
؛ ؛
سدھ پدھری کندھ اپر سفیدی کرکے،اس اتے ڈرائنگ کرن اپرنت رنگ بھر لئے جادے ہن،جو میورل چتر اکھواؤدے ہن۔ پنہاب وچّ میورل چترکاری دا نبھاء ماہر چترکاراں دوارا خاص تھاواں تے
ہویا ہے۔،جنھاں وچّ مندر،قلعے ، گردآرے ،محلّ،سمادھاں ،ڈیرے،ویشنو مٹھّ آدی شامل ہن۔ میورل چترکاری دے وشے جنم-ساکھیاں ،رمائن ،مہابھارت وچو اہم گھٹناواں اتے ڈیریاں دے مکھیاں/سنچالکاں دے
ویکتی-چتری آدی رہے ہن۔ سہج-سجاوٹ تو علاوہ میورل چترکاری دا پریوجن کسے اک خاص نائک پرتی جن-سدھارن وچّ شردھا ودھاؤنا رہا ہے۔
؛ ؛
کاغذ اپر چھوٹے آکار وچّ بنے چتر ، قلمی-چتر جاں نکے چتر اکھواؤدے ہن۔ اس قسم دے چتر پراتن ہتھ-لکھت جنم ساکھیاں تے ہورناں کرڑیاں وچّ ملے ہن۔
؛ ؛
پھریسکو چتراں وچّ گلے پلستر نوں چھلّ-چھلّ کے بعد اپیکت رنگ بھر لئے جادے ہن۔ پھریسکو-چترو زیادہ تر قدرتی وشیاں نال ہی سنبندھت ہندے ہن۔
؛ ؛
پنجاب دی لوک-چتر-کلاتر مانوی جیون دیا مول پرورتیاں نال بھری ہوئی تے لوک منگل دی کامنا کرن والی ہے۔ اس وچّ لوک-جیون دے سکھانت پکھ دا وی چترن ہویا ہے۔ایہہ آڈمبر-مکتر ،پریم-بھاونا
پردھان گھر اشلیلتا رہت ہے۔ ایہہ موٹپھا/پرتیکاں دے النکرن نال لوک-سموہ دی سرجنا دا پھل ہے۔ایہہ 'سبھ' تو آرنبھ ہو کے 'سکھ ' دی کامنا لئی کارج شیل ہے۔
؛ ؛
لوک-مورتیکاری تحت لوک-دیویاں دیاں کندھاں اپر مورتیاں بنا کے اوہناں دی پوجا دا کافی پرچالن رہا ہے۔ پنجاب وچّ ایہناں دیویاں دی پوجا پوروَ اتہاسک کال تو ہندی آ رہی ہے۔ اس دا پرمان ہڑپا دے
مہنجودارو دے تھیہاں دی خدائی دوران ملیاں انیکا کلاں کرتاں ہن۔ ایہہ دیوی ماتا دے کئی روپاں وچّ بھربھور اپاشنا دی گواہی دندیا ہن۔
؛ ؛
پنجاب وچّ لوک-دیویاں وچو سب تو زیادہ سانجھی دیوی دی مورتی بنا کے اس دی پوجا کیتی جاندی ہے۔ اس لوک دیوی دا سبندھ لوک-مانس ،لوک-وشواس اتے دھرم نال ہے۔ 'ساجھی' نوں پورانک دیوی منّ کے اس دِ ایکیکرن
برہما دی پتری سندھیاں نال کیتا گیا ہے۔ کئی اس نوں درگا مئی دا ہی کلیانی روپ مندے ہن۔
؛ ؛
نوراتیاں دوران کڑیاں کندھ اپر 'سانجھی' دی مورتِ بناؤدیا ہن۔ پہلے نوراتے مورتی ہیٹھاں کورے کجے وچّ جو دی کھیتری بیجی جاندی ہے۔کڑیا ہر روز سویرے پانی پا کے گورجاں دے اس باغ نوں متھا ٹیکدیا ہن۔ ہر شام
کڑیاں مورتی اگے دیوے جگاؤدیاں تے گیت گاؤدیا ہن۔ دیوی دی آرتی اتارن اپرنت دیوی نوں بھیٹ کیتا مٹھے چولاں دا پرشاد ساریا وچّ ونڈیا جاندا ہے۔
؛ ؛
دسوے دن سورج است ہون تو پہلاں دیوی دی مورتی اتار دیوی دی استت وچّ گیت گاؤدیاں کڑیاں اس مورتی نوں جوآں دے باغ نوں پنڈ دے تلاب وچّ تیراء آؤدیاں ہن۔ لوک وشواس ہے کہ گورجاں دے ایہہ باغ چنگے بھرے
تلاب وچّ تیرایا جاوے تاں سارا سال مینہہ دی کوئی گھاٹ نہی رہندی ۔اک ہور وشواس انوسار سانجھی دی پوجا نال سشیل تے دیرگھ آیو والا پتی ملدا ہے۔
؛ ؛
کتک دے مہینے اہوئی ماتا دی مورتی بنا کے اس دی پوجا بچیا دیاں بیماریاں توں بچاء لئی کیتی جادی ہے۔
؛ ؛
گھر دی کسے کندھ اپر مٹی جاں بھجے ہوئے چولا دے آٹے اتے رنگ دی مدد نال اہوئی دی مورت بنائی جاندی ہے۔ گہنیاں نال شگار کے اس مورتی نال بچیاں دی مورتی ،پھل،کھڈونے،سورج چندرما وی بنائے جادے ہن۔
لاگے اک جوڑا تکوناں دا وی بنایا جاندا ہے۔ مٹی دے بھانڈے وچّ پانی بھر کے،اپر پھل رکھ کے ،اہوئی دی مورتی تھلے رکھیا ہندا ہے۔ پانی دا بریا ایہہ بھانڈا اورت دی پرجنن شکتی دا پرتیک ہے۔ دیوی نوں دودھ چاول
دا بھوگ لگوا کے پروہتانی کولو اہوئی دی کتھا سنی جادی ہے۔ مورتی نوں کتک دی چیچک نوں جل-پرواہ کیتا جادا ہے۔
؛ ؛
ماگھ دے مہینے چیچک دے روگ تو بچن لئی دیوی دی مورتی بنا کے اس دی پوجا کیتی جاندی ہے۔ مورتی وچّ دیوی دا رنگ سنہری اتے وستراں دا رنگ لال کیتا ہندا ہے۔ اس دے سجے ہتھ وچّ جھاڑو اتے کھبے ہتھ ہیٹھ گھڑا رکھیا ہندا ہے۔ پوجا دے نال کئی استریاں سیتلا نمت ورت وی رکھدیاں ہن۔
؛ ؛
جنیپے سمے چلیہا سماپت ہون تے چوکا چاڑھن والے دن استریاں اس ستھان اتے متھا ٹیکدیاں ہن۔ جے بچہ منڈا ہووے تاں ماتا دے ناں اتے اک دھاگاں جس وچّ تامبے دے سکے اتے کوڈیاں پروئیاں ہندیاں ہن،بچے دے گل وچّ پایا جادا ہے۔
؛ ؛
ایہناں دیویاں تو علاوہ کھشٹی دیوی دی مورتی بنا کے اس دی پوجا بچے دے جمن دے چھیوے دن کیتی جاندی ہے۔ پورانک کتھانوا وچّ کھشٹی نوں کارتکیی دی پتنی دسیا ہے ۔ جس کمرے وچّ بچے نے جنم لیا ہندا ہے
اس کمرے دی کندھ اتے اس دی مورتی بنائی جاندی ہے۔ لوک وشواس ہے کہ کھسٹی دی پوجا نال بچے دے نیڑے بدروحاں نہی ڈھکدیاں۔
؛ ؛
اپروکت سبھ دیویاں دی پوجا ویلے نبھائیاں ریتاں اپجائکتا نال سنبندھت ہن۔ ایہہ ریتاں سنتان-پراپتی اتے اسدی رکھیا واسطے نبھائیاں جاندیا ہن۔ ایہہ دیویاں منکھی زندگی دیہر پدھر دی اتپتی نوں ہر روپمان کردیاں ہن۔
؛ ؛
پنجاب وچّ میلیاں ،تیوہاراں دی آمد نال گھراں وچّ رنگینی آؤنی شروع ہو زادی ہے۔ گھراں نوں سپھیدی جاں پوچا پھیرن اپرنت چترکاری کرن دے نال-نال ماواں اپنے بچیا لئی مٹی دے مور،طوطے،کبوتر،چڑیاں،گڈیاں،گڈے آدی بناؤدیا ہن۔
کئی وار ایہہ لوک -کھڈونے گھراں وچّ نہ بنا کے میلیا تو خرید کے گھر وی سجائے جاندے ہن۔ ایہناں لوک-کھڈونیاں دے آکار عامَ کرکے اردھ مورت امورت اتے پربھاووادی ہندے ہن۔
؛ ؛
پراتن سمیاں وچّ گھمیار پنڈ دے کسے گھر جمے بچے لئی کوئی پنچھی جاں مورتی تحفے دے روپ وچّ دے جاندا سی ۔ لوک-کلا دے ایہہ روپ جتھے اک پاسے بچے دا من پرچاوا کردے ہن تاں دوجے پاسے ایہہ بچے لئی روپ گیان دا سادھن بندے ہن۔
پر اج کلھ بہہتیاں چیزاں پلاسٹک دیاں بنن کارن کھڈونے وی پلاسٹک دے بنن لگّ پئے ہن۔
؛ ؛
گھمیار چکّ اتے اپنے ہتھاں نال نت ورتو والے برتناں دے روپ وچّ لوک-کلا دے اتم نمونے تیار کردا ہے۔ ایہناں برتناں اپر بہرنگی چترکاری وی کیتی زاندی ہے ۔ گھر وچّ قرینے نال ٹکائے ایہہ برتن سوانی دی سودری-سوجھری دا پرگٹاوا کردے ہن۔
؛ ؛
پنڈا دے باہر ویران تھانوا توں دب،سرکڑا، ککھّ کانیاں آدی توں چھکو،بوہیئے ،ٹوکریاں آدی تیار کیتیاں جاندیاں ہن۔ ایہناں وچّ رنگاں نال کئی طرحاں دے ڈزائن وی پائے زاندے ہن۔ کھزور دے پتیاں نوں سکا کے اوہناں تو پکھیاں بنائیاں زاندیاں ہن۔
کئی رنگاں نال بنے اس پیٹرن سوانی دا کلاتمک پربھتا نوں اگھاڑدے ہن۔
؛ ؛
ترکھاناں دوارا لکڑ کیتا کم وی لوک کلا دے کھیتر وچّ آؤدا ہے۔ گھراں دے مکھ دروازیاں ،چگاٹھاں ،منجیاں ، پیڑھیاں تے گھر وچّ لکڑ دیاں ہور چیزاں اتے کلاماتک شلپکاری ترکھان دی پربھتا درساؤدی ہے۔
؛ ؛
پراتن سمیاں وچّ ،جنگ وچّ برتن والے ہتھیاراں جاوے تلوار،چاقو، بندوق آدی دیا مٹھا اپر وی کلاتمک کم کیتا زاندا سی۔ ایہناں تو علاوہ سنیارا وی طرحاں-طرحاں دے پیٹرنا ادھین گہنے گھڑدا ہے ، جو ہست کلا دی اتم اداہرن
ہن۔
؛ ؛
ایہناں لوک-کلا روپاں تو علاوہ قصیدہ کاری وی پنجابی جن جیون دا انکھڑوا انگ رہی ہے۔ سرہانیاں،چادراں رومالاں،جھولیاں ،پہنن والے کپڑیاں تو علاوہ،پھلکاریاں کڈھ کے دھی دے داج وچّ دین دا پرچلن چلیا آ رہا ہے۔ ماواں دھیاں گھر دے
کماں تو وہلیاں ہو کے قصیدہ کڈھدیاں ہن۔ کئی وار ایہہ کم ترنون لا کے وی کیتا زاندا ہے۔
؛ ؛
پھلکاری وچّ کھدر نوں لال رنگ کیتا زاندا ہے تے پھر ایہہ پٹّ (ریشم) نال کپڑے دے پچھلے پاسیو سارے موٹف کڈھے جادے ہن۔ کڈھائی لئی ورتے زاندے موٹپھاں وچّ مور ،طوطے کبوتر ،چڑیاں ،شیر،ہاتھی تے پھلّ-بوٹے آدی ہندے ہن۔
؛ ؛
سمیں-سمیں بھاوے کڈھائی دی سمگری وچّ پرورتن آؤدا رہا ہے۔ پر کڈھن دی ودھی سمچے روپ وچّ نہی بدلی۔
؛ ؛
پھلکاری-کلاکاری کئی روپا تے شیلیاں وچّ نکھری ہے،جنھا وچّ تنّ روپ پرمکھ ہن - باغ،چوپ تے شبھر۔ پھلکاری کڈھن ویلے کپڑے دی دھراتل اتے کئی جگہ چھڈے بغیر کڈھائی کیتی ہووے تاں ایہہ باغ ہے اس وچّ زیادہتر پھلّ-بوٹیاں ورگے پرکرتک موٹف
ہی کڈھے زاندے ہن۔ چوپ وچّ صرف پلے اپر ہی کڈھائی کیتی جاندی ہے۔ سبھر وچّ وی جگہ چھڈّ کے کلا موٹف کڈھے زاندے ہن۔ شگناں دیاں پھلکاریاں سبھر تے چوپ دوہتی دے ویاہ اتے نانکیاں ولو 'نانکی-چھککی' وچّ دتیا جاندیاں ہن۔
؛ ؛
کڈھائی لئی ورتے زاندے رنگاں وچّ 'لال ،پیلا، اشمانی،ہرا آدی پرمکھ ہن۔ کڈھائی شروع کرن لگیاں شگناں دے گیت وی گائے زاندے ہن۔ پنزابی لوک-گیتاں وچّ وی کئی جگہ پھلکاری دا ذکر آؤدا ہے۔ لوک-قلعواں
دے ایہہ اتکرشٹ نمونے جیون وچّ خشیاں-کھیڑیں بخشدے ہن۔
؛ ؛
سو پنزابی لوک -قلعواں دا نبھاء زیادہ تر استری ورگ دوارا ہی ہویا ہے۔ ایہناں لوک قلعواں وچّ سمچے پنزابی لوک-سموہ دے منوبھاواں اتے منوبرتیاں دی ابھوینجنا؛ سودریبودھ،کلاتمک پرتبھا اتے مانسکتا دی اکاشی ہوئی ہے۔ لوک-قلعواں وچّ ورتی گئی
سمچی وستوگت سمگری ،رنگ،موٹف، پیٹرن پنزابی سماج-سبھیاچار دے سندربھ وچّ کسے نہ کسے خاص پرسنگ نوں نروپن کردے ہن۔ وقت دے ویگ اتے اجوکے پنزابی سماج-سبھیاچار وچّ آدھونکتا دے پرویش نے ایہناں لوک-قلعواں نوں ڈھاہ لائی ہے۔
پچھلے پنے تے جان لئی اتھے دباؤ
