پنجاب دیاں لوک-کھیڈاں
؛ ؛
کھیڈاں دا منکھ دے جیون نال ڈونگھا سنبندھ ہے۔ ہر عمر، ورگ اتے دیس دے لوک کھیڈاں ولّ رچت ہندے ہن۔ منکھی کھیڈ-پرورتی دا بودھ اک ننھے بچے دیاں ہتھاں پیراں نوں ہلاؤن اتے انگوٹھے پکڑن دیاں سریرک روپ دیاں کریاواں توں ہندا ہے جو بالغ کھیڈ کارجاں دا بیج روپ ہندیاں ہن۔ پنج-چھیج سال دے بچے سچیت پدھر اتے کھیڈدے ہن۔ اوہناں نوں کھیڈ اتی پیاری ہندی ہے۔ ایہہ اک دھارنا بن چکی ہے کہ کھیڈ وچّ مست بچیاں نوں کھان پین اتے ماں، پیو سبھ کجھ وسریا ہندا ہے۔ منڈیاں کڑیاں دا بالپن کھیڈاں وچّ بیتدا ہے۔ جوانی دی عمر وچّ کھیڈاں لئی وشیش اماہ دی ستھتی ہندی ہے۔ جوان کڑیاں لئی کھیڈاں سریرک ابھیاس توں چھٹّ منوبھاو پرگٹ کرن دا وی ڈھکواں ذریعہ ہندیاں ہن۔ جوان گبھرو سریرک بل ودھاؤن اتے سڈولتا بنائی رکھن لئی ودھیرے باہری کھیڈاں (Out door games) کھیڈدے ہن۔ بردھ اوستھا دے مرد وی وہل دا سماں بتاؤن لئی ڈھکویاں کھیڈاں کھیڈ کے منورنجن کردے ہن۔
؛ ؛
کھیڈ رچی دے کارن اتے سٹیاں دے آدھار اتے سپشٹ ہے کہ کھیڈ کارج منکھ وچلی وافر شکتی دا نستارا کرن، سریرک شکتی دی کمی نوں بھرپور کرن اتے مانسک، سریرک وکاس نوں دھکہ لاؤن دا وڈا سادھن ہن۔ منکھ توں چھٹّ وکھ-وکھ جیو-جنتو وی کئی پرکار دیاں کھیڈاں کھیڈدے ویکھے جاندے ہن۔ پرتکھ ہے کھیڈ پرورتی ہریک جیو دی سہج پرورتی ہے اتے کھیڈاں جیون دا اک اتیئنت لازمی انگ ہن۔
؛ ؛
لوک-کھیڈاں لوک-سموہ دی سموہک رچنا ہندیاں ہن اتے سہج روپ وچّ نمدیاں وگسدیاں رہندیاں ہن۔ ہریک جاتی دیاں کھیڈاں وچّ وڈا بھاگ لوک-کھیڈاں (Folk games) دا ہندا ہے۔ لوک-کھیڈاں وچّ ستھانک پدھر اتے سوکھی طرحاں پراپت کھیڈ سمگری جویں اٹاں دے روڑے، گیٹے، گیٹیاں، ٹھیکراں، ٹاہناں، کوڈیاں، لکڑی، کولا، ڈنڈا، گلی، کھونڈیاں، پرانے کپڑیاں دیاں لیراں دا کھدو اتے سن دیاں رسیاں، رسے ہندے ہن۔ ودھیرے کھیڈاں وچّ سریرک حرکتاں، بھج-دوڑ، اچھل-کدّ اتے داء-پیچ ہندے ہن۔ لوک-کھیڈاں وچّ کسے نسچت سمیں اتے ستھان دی متھاجی نہیں ہندی۔ سویرے، دوپیہرے، لوڈھے پہر، ترکالاں سمیں اتے چاننیاں راتاں وچّ جدوں وہل مل جاوے تے منڈے-کڑیاں رل جان کھیڈ شروع ہو جاندی ہے۔ پنڈاں وچّ گھراں دے کچے ویہڑے، لمیاں گلیاں، حویلیاں، چرستے، باہروار تھانواں اتے کھلھے کھیت کھیڈ دے میدان ہندے ہن۔ لوک-کھیڈاں اٹے سٹے نہیں کھیڈیاں جاندیاں، ایہناں وچّ وی نسچت نیماں دی پالنا ہندی ہے۔ زمین اتے واہے گئے آکاراں جویں کڑیاں دی پنجابی کھیڈ 'اڈی ٹپا' 'سمندر پٹڑا'، منڈیاں دی کھیڈ 'بل بچیاں دی ماں' اتے بچیاں دی کھیڈ 'وانجھی' جاں 'سہیا کتا' آدی وچّ خانیاں دے اندر اندر ہی رہنا پیندا ہے۔ لوک-کھیڈاں لئی کوئی رسمی سکھلائی پراپت نہیں کیتی جاندی۔ ایہناں دی ودھی دا پریچے جاتی دے لوکاں نوں اچیت روپ وچّ کھیڈ ورثے دوارا ہو جاندا ہے۔
؛ ؛
لوک-کھیڈاں وچّ کھڈاریاں نوں اکتر کرن، پگن، آڑی متھن دیاں ودھیاں سدھارن پر دلچسپ ہندیاں ہن۔ پگن دے گیت ٹپیاں وچّ ہندے ہن۔ جویں:
اکڑ دکڑ بھمبا بھؤ
اسی نبے پورا سو
..........
..........
اینگن مینگن تلی تلینگن
گڑ کھاواں، ویل ودھاواں، مولی پترا
..........
ہتھ کتاڑی پیر کتاڑی
نکل بالیا تیری واری۔
؛ ؛
لوک-کھیڈاں وچّ کھڈاریاں نوں اکتر کرن دا ڈھنگ وی بہت دلکھچواں ہندا ہے۔ کجھ بچے کسے اچی جگہ تے کھڑے ہو کے اچی سر وچّ لیمئی بول اچاردے ہن جنہاں نوں سن کے بچے چوری-چھپی، بہانے نال گھراں توں نکل کے کھیڈ وچّ آ شامل ہندے ہن۔ بلاوہ گیت دا اک اداہرن ایہہ ہے:
چھاننی 'چ روڑ، سارے منڈے کھیڈدے سچا ماں دے کول۔
چھاننی 'چ آٹا، سارے منڈے کھیڈدے گلو کھونہدا ماں دا جھاٹا۔
آ جاؤ منڈیو باہر دے بہانے - او-ہو-اوو۔
؛ ؛
کھیڈ سمیں پتّ دبن والے ارتھات روندو کھڈاری لئی کٹاخشی کھیڈ گیت گا کے اس نوں دوشی ہون دا احساس کرایا جاندا ہے:
ساڈی پتّ دبنا گھر دے چوہے چبنا
اک چوہا رہِ گیا سپاہی پھڑ کے لے گیا
سپاہی نے ماری اٹّ بھاویں رو بھاویں پٹّ
............
؛ ؛
کھیڈ اتے کھیڈ-کارج وچّ انتر ہے۔ نکے بچیاں دی کھیڈ 'آکڑا باکڑا' 'لاٹو' 'بھمبیریاں چلاؤن'، 'غلیل نال نشانہ بنھن' اتے کڑیاں دوارا ہتھاں دیاں انگلیاں نال دھاگیاں دے وکھ وکھ 'آکاراتمک نمونے بناؤن'، 'گڈیاں پٹولے کھیڈن'، 'گڈی پھوکن' اتے 'ککلی پاؤن' آدی کھیڈ-کارج ہن۔ گڈی پھوکن دی کھیڈ وچّ باقاعدہ سیاپا کرن دی ریت پرچلت ہے۔ وشواس کیتا جاندا ہے کہ اس ورلاپ اتے دروت ہو کے اندر دیوتا مینہہ ورساؤندا ہے۔ نکے بچیاں وچّ پیراں نال 'مٹی دیاں گھوڑیاں بناؤن' اتے 'گلی مٹی دے کھڈونے تھپن' دے کھیڈ-کارج حرمن پیارے ہن۔ کھیڈ کارج دے ٹاکرے تے کھیڈ اک نیمپوروک پرتیوگتا ہندی ہے جس وچّ اک توں ودھ ویکتی بھاگ لیندے ہن، بھاویں ایہناں دی سنکھیا کجھ وی ہووے۔ کجھ کھیڈاں وچّ دو ٹولیاں جاں ٹیماں اک دوسرے دے مقابلے وچّ کھیڈدیاں ہن اتے کئی کھیڈاں وچّ اک کھڈاری سمچی ٹولی نال کھیڈدا ہے جویں پنجاب دیاں لوک-کھیڈاں 'چھوہن، چھپائی' اتے 'لکن مچائی' آدی کھیڈاں ہن۔
؛ ؛
کھیڈاں نوں دو پرمکھ ورگاں، دیسی اتے بدیسی وچّ نہیں ونڈیا جا سکدا کیونکہ وشو پدھر اتے پرچلت ساریاں کھیڈاں وچّ، بیج روپ وچّ، اچھلن، کدن، بھجن آدی دیاں سانجھیاں مول منکھی پرورتیاں شامل ہندیاں ہن۔ پنجاب دی پرسدھ لوک-کھیڈ 'بلی ماسی' اتے پچھم وچّ پرچلت کھیڈ 'Old Witch'اک ہی روپ دیاں کھیڈاں ہن۔ پچھم دی 'Hide & Seek' اتے پنجاب دی لوک-کھیڈ 'لکن-مچائی' دوویں سامان روپ کھیڈاں ہن۔ اک دیس دی کھیڈ کئی ہور دیساں وچّ اسے طرحاں لوکپری ہو جاندی ہے۔ کرکٹ، ٹیبل ٹینس، باسکٹبال، بیڈمنٹن اتے والیبال آدی کھیڈاں دی ستھاپنا بھارت دیاں پرسدھ کھیڈاں دے روپ وچّ ہو چکی ہے اتے پنجاب دی لوک-کھیڈ 'کھدو کھونڈی' دا وکست روپ ہاکی دی کھیڈ سارے سنسار وچّ کھیڈی جاندی ہے۔ اس طرحاں دیاں انیکاں اداہرناں ملدیاں ہن۔
؛ ؛
منکھی سبھیاچار دے وکھ-وکھ اتہاسک پڑاواں اتے دیساں وچلے کھیڈاں دے پرسار دے سٹے وجوں کھیڈ-روپاں وچّ پنر سرجنا ہندی رہندی ہے اتے کھیڈ-روپانتر ہوند وچّ آؤندے ہن۔ نویں کھیڈ-روپانتر دے جنم دا کارن دیس اتے جاتی دیاں بھوگولک، آرتھک اتے سماجک ستھتیاں وچّ ہون والے پرورتن ہندے ہن۔
؛ ؛
جاتی دیاں مول پرستھتیاں دی اس جاتی وچّ پرچلت کھیڈاں نوں مکھ دین ہندی ہے۔ پنجاب دے بھو-کھنڈ دیاں بھوگولک سیمانوا،موہت دل وایومنڈھل، کھیتی باڑی ادھارت ارتھ چارا، بھائیچارک سانجھ اتے اس خطے دیاں کھیڈاں وچّ ڈونگی سانجھ ہے۔بھاویں پنجابیاں نے کرکٹ، فٹ بال،بیڈمنٹن،ٹیبل ٹینس، ہاکی اتے والیبال آدی کھیڈاں نوں بڑاوا دتا ہے پرنتو پنجاب دے گبروآں وچّ سریرک سڈولتا اتے بلوانتا وچّ وادھا کرن والیاں کھیڈاں کھیڈن دی رچی ہے۔
؛ ؛
پنجاب دیاں لوک-خیڈاں دے کھیتر وچّ سمیں،ستھان،لنگ اتے آیو دے ادھار اتے ونڈ کرنی کٹھن ہے۔ دس باراں سال دی آیو تکّ دے منڈے کڑیاں بہت ساریاں کھیڈاں رل کے اکٹھے کھیڈ دے ہن۔ 'کھدو کھنڈی'، 'کشتی'، 'کبڈی' دیاں کھیڈاں نکے بچے توں لے کے ادھ کھڑ عمر تکّ دے مرداں ولوں پورے شوق نال کھیڈیاں جان والیاں کھیڈاں ہن۔ پنجاب دیاں کڑیاں دے کھیڈ-کارج 'گڈیاں پٹولے' توں چھٹّ ساریاں کھیڈاں گھر توں باہر کھلیاں تھانواں تے کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ کڑیاں وی 'گیند گیٹے'، اتے کھیہنوں (تھال پاؤنے) گلی وچّ بیٹھ کے کھیڈ لیندیاں ہن۔ وڈی عمر دے مرداں دیاں بیٹھ کے کھیڈن والیاں کھیڈاں شطرنج، چوپڑ، تانش، باراں ٹہنے اتے گھروں باہر ستھّ وچّ جاں رکھاں-برکھانں دے ہیٹھاں بیٹھ کے کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ پنجاب دیاں کھیڈاں دا ورگی کرن کھیڈ وچلے کارز نوں ادھار منّ کے کرنا اچت ہے۔ جس دے ادھار اتے کھیڈاں نوں دو پرمکھ روپاں مانسک کھیڈاں اتے سریرک کھیڈاں وچّ ونڈیا جا سکدا ہے۔ ایہہ گلّ وی سپشٹ کرنی ضروری ہے کہ ہریک کھیڈ وچّ مانسک اتے سریرک دوویں کارز داء پیچ اتے بلوانتا دے روپ وچّ شامل ہندے ہن۔ اس ستھتی وچّ کارز وشیش دی پربھلتا نوں ادھار منّ کے اس کھیڈ دے ورگ دا نرنا کیتا جا سکدا ہے۔
؛ ؛
پچھمی ودوانا راہیں کیتے کھیڈاں دے ورگی کرن دے ادھار اتے کھیڈاں دا اک روپ انکرناتمک ارتھات سانگ/ نقل روپ ہے۔ جویں پچھم وچّ پرچلت لوک-کھیڈ 'OLD WITCH' دی سامان روپ وچّ پنجاب دی لوک-کھیڈ 'بلی ماسی' وچّ اک بچہ ماسی دے کلپت روپ وچّ اداکاری کردا ہویا گھیرے وچلے بچیاں دیاں ہتھیلیاں وستاں ونڈن دا ادھٔین کردا ہے۔ بچے دے لیاتمک بول ہتھاں اتے کیتے چھوہ کارج دے نال چلدے ہن جویں
اتھے گھیؤ دی چوری، اتھے دہیں دی پھٹی،
اتھے گڑ دی روڑی۔
؛ ؛
دوسرا بچہ گھیرے وچّ پرویش کرکے بلی دی اداکاری کردا ہویا چیزاں چراؤن دا ابھنی کردا ہے۔ ماسی اتے بلی دے روپ وچّ ابھنی کرن والے بچے دوڑ-بھجّ وچّ اپنے داء-پیچ ورتدے ہوئے لیمئی لوک-کھیڈ، گیت اتے ہتھاں دیاں حرکتاں نال گھیرا پاڑ کے اک دوسرے دے اگڑ-پچھڑ دوڑ کے خوشی اتپن کردے ہن۔ ایہہ گیت-بول نرنتر دہرائے جاندے ہن:
بلیئے، بلیئے توں کی کھادھا
ماسی، ماسی میں نی کھادھا ۔
؛ ؛
واستو وچّ ایہہ کھیڈ سریرک کارز اتے داء پیچ دی کھیڈ ہے۔ اس طرحاں پنجاب دی لوک-کھیڈ 'شیر تے بکری'دے پرمکھ لچھن، دوڑ-بھجّ اتے پچھا کرنا ہے۔ اس وچّ مانسک چیتنتا دی وی بہت لوڑ ہے ۔ گھیرے دے بچیاں دی اچی کرنگڑی بکری دے بچاء وچّ سہائی ہندی ہے۔ شیر، بچہ ، اتے بکری گھیرے دے اندر باہر دوڑدے ہن۔
؛ ؛
پنجاب دیاں پرمکھ سریرک کھیڈاں 'کبڈی' 'کشتی' 'منگلیا' پھیرنیاں' 'بوری جاں مگدر چکنے'، اتے چھالاں ہن۔ کڑیاں نے مرداں دی لمی اتے اچی چھال دے سمانتر 'رسی ٹپن' اتے 'اڈی چھڑپا' آدی کھیڈاں سرجیاں ہن۔ 'اڈی چھڑپا' وچّ آہموں-ساہمنی بیٹھیاں دو کڑیاں (داہیاں) دیاں لٹیویں داء نسل لتاں دوارا بنائے اکار (سمندر کھوہی) نوں ٹپن نال کڑیاں نوں لمی چھال دا ابھیاس ہندا ہے۔ دوہاں داہیاں ولوں کھڑے پیراں اتے ہتھ مٹھاں اتے گٹھاں دیاں بنائیاں وکھ-وکھ اچائیاں (کھوہ دا منھاں، کندھ، چھت اتے اچا منارا) نوں ٹپیا جاندا ہے ۔ رسی ٹپن دی پنجابی کھیڈ جو سنسار بھر وچّ کھیڈی جاندی ہے، اچائی سامان رہندی ہے پر ٹپن دی گتی مدھم توں تیز ہندی جاندی ہے ۔ اس نال کھیڈ-گیت گایا جاندا ہے جسدی تک کاہلی-کاہلی دہراؤن نال ٹپن دی گتی تیز ہندی ہے۔ ایہہ کھیڈ، 'Rope Skipping'، دے ناں نال ہر تھاں پرچلت ہے:
کرسی تے کتاب، کوئی میم کوئی صاحبَ ۔
میم جا وڑی کلکتے، اتھے میم صاحبَ نچے ۔
بابو سیٹیاں وجاوے، گڈی پھکّ-پھکّ آوے ۔
مچھی مور کنڈا، مچھی مور کنڈا........
؛ ؛
'ککلی' لوک-ناچ، لوک-کھیڈ وی ہے اتے سریرک ورجش کارن لوکپری ہے ۔ ایہہ جوٹیاں دے روپ وچّ پائی جاندی ہے ۔ سریرک تے مانسک سمتول دی ستھاپتی دا ایہہ اک ودھیا ڈھنگ ہے ۔ 'ککلی' گیتاں دی لے دے سمودھ، دوہاں سریاں توں پھڑی، گھمائی جاندی رسی، دے اپروں ٹپن سمیں سریرک یوگتا دے نال مانسک چیتنتا دی بہت لوڑ ہندی ہے۔
؛ ؛
پنجابی مرداں دی کھیڈ 'کشتی' اتھوا 'گھول' دا شوق نکیاں بچیاں توں ادھ کھڑ عمر دے ویکتیاں وچّ رہندا ہے ۔ کشتی ہریک میل دا لازمی انگ ہندی ہے ۔ ساؤن مہینے وچّ تیویاں دے گدھے دے برابر مرداں دے گھولاں (کشتی) دے اکھاڑے بجھدے ہن ۔ پنڈا وچّ چھنجھاں پیدیاں ہن۔ پنجاب وچّ ملاں دی پالناں پنڈ ولوں سانجھے روپ وچّ کرن دی پرمپرا رہی ہے ۔ 'رساکشی' دی کھیڈ جو زور ازمائی دی کھیڈ ہے ۔ عامَ کھیڈی جاندی ہے ۔ پچھم وچّ اسدی سمروپی کھیڈ 'Tug of war' ہے مرداں دی کھیڈ 'کبڈی' اک مہتوپورن کھیڈ ہے۔ اس بھجّ-دوڑ، داء-پیچ، ساہ بنائی رکھن اتے زور ازمائی دے سارے لچھن موجود ہن ۔ بھارت دے ہور پرانتا دے ٹاکرے تے پنجاب دی کھیڈ 'کبڈی' دا ولکھن گن اسدی پکڑ منیاں جاندا ہے ۔ 'سونچی' کھیڈ جو کبڈی دا ہی اک روپ ہے، جور ازمائی تے داء پیچ والی کھیڈ ہے۔
؛ ؛
کجھ سریرک کھیڈاں جویں گلی ڈنڈا' کھدو کھنڈی'، 'کھتیاں' (نون تیل للے) 'پٹھو'، 'گولیاں، 'کوڈیاں'، 'بنٹیاں' آدی وچّ سریرک کارج توں چھٹی نشانہ بنن دا تکھا ابھیاس ہندا ہے ۔ کڑیاں دی اک کھیڈ 'اڈی ٹپا'، شٹاپو' ، ٹاپو، 'سمندر پٹڑا' ، 'پیچو بکری'، اتے 'سمندر کیہا جاندا ہے اس روپ دی کھیڈ ہے ۔ پنجاب دیاں سریرک کھیڈاں دے انترگت 'باندر کلا' شامل ہے جس وچّ داء-پیچ وی ہندا ہے ۔ باندر روپ وچّ بچہ کلے کول پئیاں جتیاں دی راکھی کلے نال بنہی رسی نوں پکڑ کے ٹپدا ہویا کردا ہے ۔ دوسرے جتیاں چکن دیاں جھکانیاں دندے ہن ۔ اسے طرحاں 'جنڈ برہامن' /جٹّ براہمن'، جس نوں علاقائی بھید دے ادھین 'ڈنڈا ڈکّ'، ڈنڈ پڑانگڑ،' پیل پلیگھن'اتے کیڑ کڑانگاں' کیہا جاندا ہے ۔ کھیڈن سمیں بچے بہت پھرتی تے چلاکی نال درخت توں ہیٹھاں لمکدے چھالاں ماردے ہن داہی والا بچہ پورے داء اوہناں نوں چھوہن دا یتن کردا ہے ۔ 'بلّ بچیاں دی ماں / 'چھون، لون، میانی' کھیڈ ہریک عمر دے بچے اتے گبھرو کھیڈدے ہن ۔ پنجاب دے منڈیاں دی کھیڈ 'کانا گھوڑی' (کاواں گھوڑی) جس نوں گھڑمسّ گھوڑی' ، جاں،'شکر بھجی' وی کیہا جاندا ہے ، وچّ گھوڑیاں بنے کھڈاریاں اتے دوسریاں نے دوروں دوڑ کے چھڑپا مار کے سوار ہونا ہندا ہے ۔ اس سریرک کارج دے سواراں نوں ڈیگن اتے بھونئے تے لاؤنا وچّ سفلتا پراپت نہ کرن دین لئی مانسک چیتنتا دی لوڑ ہندی ہے ۔ پوٹھیہار وچّ پرچلت کھیڈ ' آنٹڑے من مانٹڑے' اتے اسدا کھیتری روپ 'ایچنا میچنا' سمبھاوی کھیڈاں ہن ۔
؛ ؛
سریرک روپ دی اک کھیڈ 'اعتے ہے ہم اعتے ہیں ٹھنڈے موسم میں' دا مکھ لچھن زور ازمائی ہے ۔ دو ٹولیاں وچوں اک ٹولی ہیٹھ لکھے-گیتے دے الاپ نال اگے ودھدی ہے ۔ دوسری دھر دا آگوُ سنکیتک بچے نوں کھچن دا یتن کردا ہے:
اعتے ہیں ہم اعتے ہیں ٹھنڈے موسم میں
اعتے ہو اعتے ہو کسکو لینے اعتے ہو
اعتے ہیں اعتے ہیں رانی کو لینے اعتے ہیں ۔
؛ ؛
پچھم وچّ پرچلت کھیڈ 'Kings of Spain' اتے اس کھیڈ وچّ سانجھ ہے ۔ سریرک پدھر دیاں کجھ کھیڈاں وچّ پکڑ دا ابھیاس ہندا ہے ۔ اس پرکار دیاں کھیڈاں وچّ مانسک دڑتا، سریرک تکڑائی اتے ساہ دا بل ودھاؤندیاں ہن ۔ اس روپ دی پرمکھ کھیڈ 'راجے دا دربار' ہے ۔ سارے بچے اک دوسرے دے پچھے جپھا مار کے سدھی ریکھا وچّ کھڑے ہو جاندے ہن ۔ پٹھّ دین والے کھڈاری اتے لائن دے موہرلے بچے وچّ سنواد گیت نال کھیڈ آرنبھ ہندی ہے ۔ کھیڈ وچّ بچیاں نوں پکڑن اتے بچاؤن دے کارج سمیں دونوے دھراں سجی کھبی دشا ولّ گیت دی تیز لے دے سمودھّ دوڑدیاں ہن ۔ لے ہور تیز ہندی ہے، جویں:
راجے دے دربار بکرا منگیدا
اکو میری میمنی میں کنوں کنوں دیواں
راجے منگی بکری میں بکری لجانیاں
اکو میری بکری میں کلے تے بٹھانیاں
کالی بھیڈ دین ؤ
گوری بھیڈ لینی آں........
؛ ؛
بچیاں دیاں ودھیرے کھیڈاں گھیرا پربندھ دیاں ہن جس نال پرسپر سمپرک ودھیرے ہندا ہے ۔ 'میں راجا پٹواری' کھیڈ وی اس روپ دی ہے ۔ اس وچّ انگوٹھیاں دی پکڑ دے اوکھے کارج دا ابھیاس ہے ۔ کلپت پٹواری بچے نوں بانہواں تے چکّ کے لجاندا ہے جس وچّ بچے نوں انگوٹھیاں دی پکڑ ڈھلی ہون توں بچنا پیندا ہے ، ورنہ میٹی دینیں پیندی ہے ۔ اس کھیڈ وچّ وی گیت دی لے نال بچہ گھیرے وچّ ٹہلدا دوسریاں دے سر ٹھکوردا ہے:
میرے کدوآں دے بنھے بنھے کون کھنگھوردا
میں راجا پٹواری
کی کجھ منگدا
ادھ پا کھچڑی ادھ پا دال
راجے دی بیٹی کھائے صواداں نال۔
؛ ؛
چھوہن چھوپائی دیاں ساریاں کھیڈاں جویں ؛- 'مائی مائی کی لبھدی'، بھنڈا بھنڈاریا'، 'کوٹلہ چھپاکی'، 'سمندر مچھی'؛ 'آئی جے آ جا' پوچھ پوچھ' ، 'خان گھوڑی' ، 'لکڑ کاٹھ' ، 'اوچ نیچ' ، 'گھر ملن'، رنگ ملن'، 'انھا سوٹا'، لنگڑا شیر' ، آدی سریرک کھیڈاں ہن ۔
؛ ؛
سریرک وکاس نال منکھ دا مانسک وکاس وی لازمیں ہے ۔ ہریک جاتی دیاں کھیڈاں وچّ مانسک پدھر دیاں سوچن، وچارن اتے بجھن دیاں شکتیاں نال سمبندھت کھیڈاں شامل ہندیاں ہن ۔ کڑیاں دیاں کھیڈاں وچّ 'گیند گیٹے'/'روڑے بوچو ، 'تھال'، جاں 'کھہنوں' اتے 'گڈی پٹولے' کھیڈ-کارج استری مانسکتا نوں پرگٹاؤندیا ہن ۔ ایہہ کھیڈ-کارج استری نوں پنجابی سبھیاچار دی رشتہ-پرنالی دے پرسنگ وچّ پیش کردا ہے ۔ بچیاں دیاں مانسک کھیڈاں وچّ 'کلی کہ جوٹا' ، لیڈر بجھنا' ، اوٹھک بیٹھک' ، انگلیاں بجھنا' ، آدی کھیڈاں شامل ہن ۔ بچیاں دی اک مانسک کھیڈ 'اوسیاں' ، ارتھات 'چور سپاہی' ہے ۔ لکویاں تھانوا اتے لکیراں ماریاں جاندیاں ہن ۔ ودھیرے سنکھیا وچّ ودھیرے لکیراں واہن والی ٹیم جیتو قرار دتی جاندی ہے ۔ ایہہ کھیڈ 'کوکاں کانگڑا' ، 'کالی پیلی ٹیلو' ، 'گپیاں نانواں نال وی پرسدھ ہے ۔ اس روپ دیاں کھیڈاں وچّ 'کن من کون گنیا' ، پون سلائی ایں گئی اؤں گئی' ، 'ادھر ماراں اودھر ماراں لوہے دی پنسیری ماراں' ، آدی سبھ سوچ شکتی والیاں کھیڈاں ہن ۔
؛ ؛
کسے دیش اتے جاتی دیاں لوک-کھیڈاں دے ادھٔین توں اس جاتی دے لوکاں دے سبھاء' ، ساہس، سریرک شکتی اتے سبھیاچارک قدراں-کیمتں دی جانکاری ہندی ہے ۔ پنجابیاں دیاں کھیڈاں اہنا دی بہادری، یوگتا، ساہس، سبھاء، بھائیچارک سانجھ، کھلھاں مانن والے سبھاء اتے نیتک ودھان دیاں بودھک ہن ۔ ایہہ کھیڈاں اس کھتے دے لوکاں دے لوک وشواس، رچیاں، رسماں-رواجاں اتے سمیں سمیں اتے راجنیتک، سماجک پربندھا دے انترگت پیدا ہوئی ستھتی نال جان-پچھان کرواؤن وچّ سہائی ہندیاں ہن ۔
پچھلے پنے تے جان لئی اتھے دباؤ
