پنجاب دے لوک-کتے
؛ ؛ لوک-کتے جاں لوک-دھندے سمانتھک شبد ہن۔ کتا شبد 'کرت' شبد دا ہی سنکھیپ روپ ہے اتے لوک-کتیاں توں بھاوَ اوہ کرت ہے، جہڑی لوک اپنے ہتھاں نال کردے ہن۔ بھاویں ہتھاں نال تاں منکھ ہر کارج ہی کردا ہے، جویں لکھنا، مشیناں چلاؤنیاں جاں ہور بہت سارے کم، پرنتو اجیہے کم لوک-کتیاں دے کھیتر وچّ نہیں آؤندے کؤنکِ کتے شبد نے اپنے آپ وچّ اک نسچت ارتھاں نوں گرہن کر لیا ہے، جس توں بھاوَ اپجیوکا دا اوہ سادھن ہے جیہدے وچّ مشیناں جاں سنداں دی ورتوں نہ کیتی گئی ہووے۔ جیکر کدھرے سنداں دی ورتوں ہووے وی تاں اوہ بڑی سیمت ہووے اتے اجیہے سند وی عامَ طور تے ستھانک پدھر اتے منکھی ہتھاں نال ہی گھٹّ توں گھٹّ شکتی لگا کے بنائے گئے ہون۔
؛ ؛ دھندے دا ارتھ وی کوئی کم-کاج ہی ہے جس دوارا منکھ اپنے اتے اپنے پریوار دے رہن سہن اتے کھان-پین لئی وستواں اتے دھن دا پربندھ کردا ہے۔ اس طرحاں دھندے توں بھاوَ اوہ کرت ہے جس توں دھن دی پراپتی ہووے۔ پرنتو دھن دی پراپتی تاں ہر اس قرض وچوں ہندی ہے جہڑا کسے شرط ادھین جاں کسے عوض وچّ کیتا جاوے۔ پھر اس پریبھاشا وچّ ڈاکٹر، وکیل، ججّ، ادھیاپک، پائلٹ اتے ڈرائیوراں سمیت سنیماں اپریٹر، فلمی کلاکار آدی وی آ جانگے۔ اس لئی اسیں اس شبد 'کتے' جاں 'دھندے' نال 'لوک' شبد لگا کے اس دے کھیتر نوں نسچت کر لیا ہے۔ 'لوک' توں بھاوَ لوکاں دا اوہ اکٹھ ہے جنہاں دی بھاشا، دھرم جاں کتے وچوں گھٹو گھٹّ اک پرمپراگت سبھیاچارک سانجھ ضرور ہووے۔ شلپ اتے کلا نوں ملا کے جدوں کوئی اپجیوکا دا سادھن اپنایا جاندا ہے تاں ایہہ اک کتا بن جاندا ہے۔ انج 'لوک-کتے' نوں پربھاشت کرنا ہووے تاں ایہہ کیہا جا سکدا ہے کہ لوک-کتے توں بھاوَ لوکاں دوارا اپنائے گئے شلپ تے کلا دے سمیل توں بنے اس کرت سادھن توں ہے جیہدے نال اوہ اپنی اپجیوکا کماؤندے ہن۔ لوک-کتا ویکتی گت ہندا ہویا وی سموہک سرجنا دا درجہ لے لیندا ہے۔
؛ ؛ کتے جاں دھندے وچّ اک خاص استادی وی ہندی ہے جہڑی ہتھ دی کلا نال سرجی جاندی ہے۔ انو ایہہ اوہ دستکاری وی بن جاندی ہے جیہدے نال کوئی کاما اپنی روزی کماؤندا ہے۔ اس طرحاں پنجابی سبھیاچار
وچّ اوہ سارے لوک جہڑے اپنی روزی-روٹی لئی وکھ-وکھ دھندیاں وچّ لگے ہوئے ہن لوک-کتاکار کہاؤندے ہن، جویں لوہار، ترکھان، سنیار، چمیار، ٹھٹھیار، جلاہے، چھیمبے، نائی، بازی گر، جھیؤر، درزی آدی۔
؛ ؛
ایہناں لوک-کتیاں نوں کرن والے نوں اسیں دو ورگاں وچّ ونڈ سکدے ہاں۔ اہنا وچّ کجھ لوک تاں اجیہے کتے کردے ہن جہناں وچّ کسے نہ کسے سمگری دی ورتوں ہندی ہے۔ دوجے اوہ لوک ہن جہڑے کیول سریرک کریاواں نال جاں چھوٹے-موٹے اؤزارا نال ہی کم کرکے اپنا نرباہ کردے ہن۔ اداہرن وجوں بازی گر بعضیاں پا کے لوکاں دا منورنجن کردے ہن، سانہسی جاں مراسی خوشی دو موقعیاں تے لوکاں دے گھراں وچّ جا کے جاں میلے-تیوہاراں اپر نقل کرکے جاں لوکاں دی استت کرکے دھن کماؤندے ہن۔ نسچے ہی اجیہے کماں لئی کلاکار جاں کاریگر وچّ پرپکّ سوجھ، سخت محنت اتے کارج-کشلتا دی بڑی بھاری لوڑ رہندی ہے۔ کجھ لوک-دھندیا نوں لوک-کلا دے سرلیکھ ہیٹھ وی رکھیا جاندا ہے۔
؛ ؛
جویں کہ پہلاں دسیا جا چکا ہے پنجابی سبھیاچار وچّ لوک-کتے شبد دا جہڑا پریوگ ہو رہا ہے، اس وچّ کلا اتے شلپ دا سمیل ملدا ہے۔ کتے عامَ طور تے پیڑھی در پیڑھی چلدے رہندے ہن اتے کتاکار اپنے کتے وچّ اینی مہارت حاصل کر لیندے ہن کہ ہور دوجے ویکتی جہڑے کتے نال سنبندھت نہیں ہندے اوہناں جنی پرپکتا اتے پروینتا حاصل نہی کر سکدے ۔
؛ ؛
کتے توں بھاوَ ہتھ-دھندے جاں شلپ توں وی لیا جاندا ہے۔ جدوں کیئی کاریگر کسے وستو دا نرمان اپنے ہتھاں نال ہی کردا ہے تاں اس بناؤن دی پرکریا نوں شلپ کیہا جاندا ہے۔ پرنتو، اتھے کتا شلپ دی سیمت سیما توں اگانھ لنگھ کے وشال ارتھاں دا دھارنی ہو گیا ہے۔
؛ ؛
پیڑھی در پیڑھی چلن کارن لوک-کتے دا پرمکھ لچھن پرمپرامکھی ہونا منیا جاندا ہے۔ پرمپرا تو بھاوَ ساڈا اوہ سموہک سبھیاچارک ورثہ ہے جو اسیں اپنے پرکھیا تو پراپت کردے ہاں۔ سو اک پیڑھی ولوں دوجی پیڑھی نوں دتیاں گئیاں وستواں، سکھیا جاں وہارک پربندھ نوں اسیں پرمپرا دے ارتھاں وچّ ہی لیندے ہاں۔ کتا پتا-پرکھی کم ہندا ہے جس نوں اگلی پیڑھی بغیر کسے اچیچی سکھلائی جاں ودیا دے اپنی پہلی پیڑھی توں سکھ لیندی ہے اتے آؤن والی اگلی پیڑھی دے ہتھاں وچّ دے جاندی ہے۔ انج کتے دی مہارت اگے توں چلدی رہندی ہے۔ کتے وچّ کئی وار استادی-شاگردی دی پرمپرا وی چلدی ہے۔ کجھ نویں سکھاندرو پرانے اتے چنگے استاداں دی شاگردی دھارن کرکے اوہناں پاسو کوئی نہ کوئی کتا سکھ کے اس نوں اپنی اپجیوکا دا سادھن بناؤندے ہن۔
؛ ؛ لوک-کتے جتھے لوکاں دی روزی-روٹی دا سادھن ہن اتھے ایہہ لوک-منک دی سہج بھکھ ترپتی وی کردے ہن۔
؛ ؛ ڈاکٹر: اقبال کور لکھدے ہن کہ "پنجاب وچّ چمڑے دے دھندے دیاں بنیاں کڈھویاں جتیاں، پرانے گھراں اتے حویلیاں دے دروازے، جنہاں اتے نکاشی اتے ٹکّ پاشی دی کلا نال ویل بوٹے اتے پنچھی چترے ہوئے ہن، لوک-کلا دی پربینتا دا ہی پربھاو دیندے ہن، جدکہ واستو وچّ ایہہ لوک شلپکاری دے اتم نمونے ہن۔ چنگا کھاندے پیندے، سماج وچّ پنجاب دے منے پرمنے ویکتی اپنے گھراں دے دروازیاں اتے ودھیا نکاشی کرواؤندے سن۔ گھمیاراں دے ویلاں بوٹیاں نال چترے گھڑے ترکھاناں دے بنے رنگلے چرخے وی لوک-کلا کرتاں دا ہی پربھاو دندے ہن۔ لوک-دھندیاں دے کلاکاراں دے ہتھاں دی بنی ہر وستو دے کن-کن وچّ اوہناں دی کلا پرتبھا اتے سوندری سوجھ دا پرگٹاوا ویکھیا جا سکدا ہے۔ لوک شلپ کلا دے کلاتمک اتپادن توں سپشٹ ہندا ہے کہ لوک-دھندے نرول وہارک، سماجک جاں آرتھک پریجناں نال ہی بھرپور نہیں ہندے سگوں سہجاتمک پرگٹاوا ایہناں دا انکھڑواں انگ ہے۔" اس کتھن توں دو گلاں ابھر کے ساہمنے آؤندیاں ہن۔ اک تاں ایہہ کہ لوک-دھندے جاں لوک-کتے بھاویں آدی کال توں ہی منکھاں دوارا اپنی اپجیوکا لئی اپنائے جاندے رہے ہن۔ پرنتو جاگیرداری پربندھ وچّ ایہہ اپنی انتی دیاں سکھراں اپر سن کیونکہ امیر اتے جاگیردار اپنیاں حویلیاں دی سجاوٹ لئی جاں دوجے کماں لئی، چاہے اوہ کپڑے دا کم ہووے جاں لکڑی جاں چمڑے دا اس وچّ سہج اتے کلا دے نکھار نوں اتشاہت کرن لئی، اوہناں کلاکاراں نوں یوگ معاوضہ وی دندے سن۔
؛ ؛ شلپ کلا وچّ مقابلے دی بھاونا نے ایہناں کتیاں وچّ کلاتمک سہج بھریا۔ پنجابی شبداولی اتے کارج وہار وچّ لوک-کتیاں وچّ کلا ورگے سہجاتمک تتّ وی پرویش کر گئے۔ ہن اس دا سنبندھ نہ کیول آرتھکتا نال رہا سگوں اک بھانت نال ایہہ کلا دا درجہ وی دھارن کر گئے۔ کتاکار بھاویں اپنیاں وستواں دوجیاں لئی بنا کے اس دے عوض وچّ انعام جاں پیسے ملن دی آس رکھدا ہے۔ اصل وچّ، اوہ کتا اپناؤندا ہی اسے بھاونا نال ہے تاں کہ اس دے بدلے کجھ پراپت کیتا جا سکے۔
؛ ؛
پچھلے سمیں وچّ ایہناں کتاکاراں نوں نقدی دے روپ وچّ نہیں سگوں جنس دے روپ وچّ سمگری دتی جاندی سی۔ پنڈاں وچّ لوہار، ترکھان جاں ہور کتاکاراں نوں ہاڑی اتے ساؤنی نوں اناج دے روپ وچّ ہی عوضانہ ملدا سی۔ ایہہ عوضانہ کئی وار تاں اگاؤں ٹکّ لیا جاندا سی۔ کئی وار ایہہ عوضانہ کرسان ولوں اپنے آپ جی نردھارت کیتا جاندا سی۔ اوہ اپنے کھیتاں، کم جاں ہلاں دی ماترا جاں گنتی دے حساب نال کتاکار دی محنت دا ملّ ملدا سی۔
؛ ؛ کرساناں دا مکھ کتا بھاویں کھیتی باڑی 
ہی ہے پرنتو اوہ اپنی لوڑ لئی وہلے سمیں اجیہے کارج وی کردے ہن جنہاں وچّ کمال دی کلاکاری سمائی ہندی ہے جویں سن اتے سوت دیاں رسیاں-رسیاں وٹنا، منجے-پیڑھیاں بننا، تنگڑ-تنگڑیاں اتے ٹوکرے-ٹوکریاں بناؤنا آدی۔ اسے طرحاں گھراں دیاں سوانیاں ولوں اپنے وہلے سمیں، دریاں-کھیساں بناؤنے، چادراں، سرہانے کڈھنے، چنگیراں، چھکو-پٹاریاں آدی بناؤنا وی اک حساب نال لوک-کتا ہی ہے بھاویں ایہہ پورے سمیں دا کتا نہیں اتے نہ ہی ایہہ ویچن لئی کیتا جاندا ہے۔ ایہدا سنبندھ اپنی گھریلو لوڑ دی پورتی اتے خوشی دے موقعیاں دے دین-لین نال ہندا ہے۔
؛ ؛ کسے وی سماج اتے سبھیاچار دے کتیاں دا سنبندھ اتھوں دیاں بھوگولک ستھتیاں نال ہندا ہے کیونکہ جہو جہی اس بھوگولک خطے وچّ کچی سمگری پراپت ہوویگی اتھوں دے لوک اوہو جہے ہی لوک-کتے اپناؤنگے۔ اداہرن وجوں پتھریلے ستھاناں اپر پتھر دیاں مورتیاں، اتے پتھر توں ہور بہت ساریاں وستواں بناؤن دا کتا سنبندھت لوکاں ولو اپنایا جاویگا۔ اسے طرحاں سمندری کنڈھیاں اپر وسے لوک مچھیاں پھڑن جاں گھوگے سپیاں توں وکھ-وکھ وستواں بناؤن دا دھندا اپناؤنگے۔ بانس دے جنگلاں دے علاقے والے لوک، بانساں توں ونّ-سونے کلاتمک نمونے بناؤن دا کتا کرنگے۔ جتھے تکّ پنجاب دے لوکاں جاں پنجاب دے لوک-کتیاں دا سنبندھ ہے اوہناں وچّ وی اتھے سکھالیاں پراپت ہندی کچی سمگری ورتی گئی ہے۔
؛ ؛ کچی سمگری نال سنبندھ رکھن والے لوک-کتیاں وچّ مکھ طور تے ہیٹھ دسے انوسار سمگری دی ورتوں ہندی ہے:
(A) دھرتی (مٹی، سیمنٹ، چونا آدی)
(B) دھاتاں
(C) روں
(D) لکڑ
(E) چمڑہ
(F) کاغذ
(G) فٹکل
؛ ؛ انج پنجاب وچّ کرسانی دے مکھ کتے دے نال نال بہو-بھانتی لوک-کتے پرچلت رہے ہن جو اپنے سمیں دے پنجاب دی آرتھک-ووستھا دا مہتوپورن انگ رہے ہن۔ موٹے طور تے پچھلے کجھ سمیں تکّ پنجاب دے پنڈ اتے قصبے اپنیاں لگ-پگ ساریاں لوڑاں ستھانک پدھر اتے پوریاں کرن دے پکھوں سوے-نربھر اکائیاں سن۔ پنجاب دی سبھیاچارک سانجھ دا مکھ آدھار اس دی ایہہ کتا-مکھی ووستھا رہی ہے۔ اتھے سرب سانجھا بھائی چارا ہے۔ ہر اک نوں اک دوجے دی ضرورت رہندی ہے۔ کتے بھاویں پدارتھک لوڑاں دی اپج ہی ہن تاں وی ایہہ مانوی میل جول دی بہت وڈی بھومکا نبھاؤندے ہن۔ کتاکاراں دا اپنے اپنے گاہکاں، ججماناں دے گھر جانا جاں کرساناں آدی دا اپنے کاریگراں دے گھر جانا، کسے منڈی دے ویوپار نالوں اک سبھیاچارک جاں سماجک سانجھ دا ودھیرے سوچک ہے۔ اوہناں دی ایہہ دپاسی سانجھ اتے پیار پشت-در-پشت چلدے آئے ہن۔
؛ ؛ پچھلے کجھ سمیں توں نویں تکنیکی سادھناں دے آؤن نال کئی کتے لوک ہو رہے ہن اتے ایہناں کتیاں نال سنبندھت کاریگر ہور دھندیاں نوں اپنا رہے ہن جاں ایہناں دے روپ بدل رہے ہن۔ ہن تاں جے چپھیرے نظر ماریئے پنجاب دے انیکاں لوک نویں بھانت دے ہور نکے-موٹے کماں-کتیاں نوں اپنی اپجیوکا دا سادھن بنا رہے ہن۔
پچھلے پنے تے جان لئی اتھے دباؤ
