پنجاب دے لوک-ناچ
؛ ؛
سنسار دا کوئی وی دیس جاں خطہ اجیہا نہی ہے، جتھوں دے لوکاں دا اپنا ولکھن لوک-ناچ ناں ہووے۔ لوک-ناچ لوک-سموہ دی سرجن-کلان دیئکّ مہتوپورن ونگی ہے، جو لوک-مانس دے سمچے ہاواں-بھاواں نوں سریرک مندراواں دے پرگٹاؤ-سندرواؤ راہیں پیش کردی ہے۔ اس پرسنگ وچّ 'لوک' شبد ویاپک ارتھاں دا بودھ کراؤدا ہے، جس توں بھاوَ منکھی سمج دے سکھئت، انسکھئت، شہری تے پینڈو لوک آ جاندے ہن جو سرل سبھاء، وکھاوے رہت، کٹڑ نیماوالی توں پرہیج کرن والے اتے سرل کلا-کوشلتا والے ہندے ہن۔ ایہناں لونکا دی اس لوک-کلا دا سروپ وی واستوک روپ وچّ سرل، سہج اتے نشٹھاپورن ہندا ہے۔ اس وچّ کسے اڈنبر رچن دی کوئی گنجائش نہیں ہندی اتے ناں ہی اس وچّ کرڑے کلا-نیماں دے پالن دی پابندی ہندی ہے۔ اس پرکار دی کلا وچّ نویاں قلعواں دا نرمان کرن دی بہت سمرتھا ہندی ہے۔
؛ ؛
لوک ناچ وی اسے پرکار دی اک لوک-کلا ہے۔ لوک-ناچ منورنجن دا سادھن ہی نہیں، ایہہ کسے خطے دے جن-سموھ دی سماجک، سبھیاچارک، نیتک، دھارمک، راجسی اتے اتہاسک جیون-تورن دیاں وبھنّ پرتاں دا سریرک مندراواں دے مادھئم رانہی آپ-مہارا، سدھارن، کھشیاں-کھیڑیاں بھرپور اندرونی بھاونانواں دا باہری پرگٹاوا وی ہے جو پشت-در-پشت ہور لوک-قلعواں وانگ پرواہمان ہندا رہندا ہے۔ سمیں ستھان اتے نچاراں دی گنتی سنبندھی اس وچّ کوئی پابندھی نہیں ہندی اتے اس نال سنبندھت ساز-سنگیت تے ویش-بھوشا آدی وی جن-سدھارن دی پہنچ اتے پدھر انوسار ہی ہندی ہے۔
؛ ؛
پنجاب دے لوک-ناچ پنجابیاں دے جن-جیون دا مہتپورن انگ ہن۔ پنجاب وچّ پنج ہزار پوروَ عیسوی توں لوک-ناچ نچن دی پرمپرا دے پرمان ملدے ہن۔ پوروَ عیسوی توں لے کے ہن تکّ جس وچّ کئی بھوگولک، سماجک، اتے وشیش کرکے اتہاسک پرورتن آ چکے ہن۔ انیکاں جن ذاتیاں جنھا وچ درواڑاں توں لے کے انگریزاں تکّ شامل ہن، نے اس خطے دے سبھیاچارک اتہاس نوں نویاں دشاواں پردان کیتیاں ہن۔ انیکاں پرکار دی اتھل-پتھل دے باو جود، اس دھرتی تے نچے جاندے لوک-ناچاں نے اتھوں دے جن جیون وچّ اک وشیش قسم دی دھڑکن قایم رکھی ہے۔ پنجاب دے سمچے لوک-ناچ لوکک پرکرتی دے دھارنی ہن۔ خوشی دے ہلارے وچّ مست ہوئے گبھروآں اتے مٹیاراں دے پیراں دی تھاپ لوک-گیت روپاں دی سر-تال وچّ ڈھول جاں ہور لوک-پرء لوک-ساز دی تال تے پنجاب دے سمچّ نوں اجاگر کردی ہے۔
؛ ؛
پنجاب دے لوک-ناچاں دا ورگی کرن دو پدھراں تے کیتا جا سکدا ہے:
(A) استریاں دے لوک-ناچ
(B) مرداویں لوک-ناچ
پنجاب وچّ استریاں تے مرداں دوارا سانجھے روپ ونّ لوک-ناچ نچن دی پرمپرا، پراچین کال توں ہی نہی ہے۔
(A) استریاں دے لوک-ناچ
سماجک طور تے ملے ستھان، پرچلت پرمپرائک وچاراں،وشواسا، متھاں، رہُ-ریتاں سریرک بنتر اتے کارج سمرتھاں دی کشلتا استریاں دے لوک-ناچاں دی پرکرتی نردھارت کردی ہے۔ پنجابناں دوسرے پرانتاں دیاں استریاں دے ٹاکرے تے بھاویں تکڑے جسے، بھرویں سریر، اچے-لمبے قد-کاٹھ والیاں ہن، تاں وی ایہناں دے ناچ کوملتا، سہج، سادگی، روانگی اتے لچکتا بھربھور ہن۔ گہنیاں اتے چنگی پھبت والے پہراوے دی چاہت ایہناں دے لہو ماس وچّ رچی پئی ہے۔ کوئی وی مانگلک کارج استریاں دے لوک-نانچاں دی پیشکاری توں سکھنا نہیں رہندا۔ ایہہ لوک-ناچ سدھارن لوک-ساز، سدھارن پہراوے اتے جیون دے سروپکھی وشلیشن نوں پرستت کرن والے لوک-گیتاں راہیں ، بناں کسے کرڑی نیماولی نوں اپنایا، کسے سرب-سانجھی تھاں تے پرستت کیتے جاندے ہن۔ بول دے اچار اتے سریرک انگاں دوارا پرستت کیتیاں جاندیاں وبھنّ مدرانوا سہز-بھاوَ سبھیاچاک دا پرگٹاوا بن جاندیاں ہن۔ مول روپ وچّ استری لوک-ناچاں دا سنبندھ اپجائکتا نال جا جڑدا ہے۔ پنجاب دیاں اسریاں دے پرسدھ لوک-ناچ ایہہ ہن:
گدھا
گدھا سمچے پنجاب دیاں اسریاں دے چاواں، امنگاں، ولولیا اتے الاس- بھاواں نوں پرگٹ کرن والا حرمن-پیارا لوک-ناچ ہے۔ صدیاں توں اس لوک-ناچ دی پنجابی جن-جیون وچّ وشیش تھاں بنی رہی ہے۔ اک پنجابن اپنے آپ توں اتے اپنے پنڈ توں اس ناچ نوں دور نہیں جان دینا چاہندی۔ اوہ سہج بھاوَ نال، سنبودھنی روپ وچّ آکھدی ہے:
لامبھ-چامبھ نہ جائیں، گدھیا پنڈ وڑ وے۔
اصل وچّ گدھا تالی ناچ ہے۔ نچن والیاں اتے گھیرے وچّ کھڑیاں ہور مٹیار (استریاں) تالی ماردیاں ہن۔ تالی دا وہاؤ لوک-گیتاں دے مکھ روپاں--بولیاں، (چھوٹیاں اتے وڈیاں) اتے ٹپیا دے نال-نال چلدا ہے۔ ایہناں ٹپیاں اتے بولیاں وچّ اچارے گئے بھاواں نوں ناچ-مدراواں راہیں پیش کیتا جاندا ہے۔ گدھے دی تالی جاں تاڑی اتے بولی جاں ٹپے دے بول وچّ رس اتے اکسرتا قایم رکھن لئی 'بلے-بلے بئی،شاوا-شاوا ' آدی شبداں نوں لمکاویں سر وچّ جوڑ لیا جاندا ہے۔
؛ ؛ پنجابنا اپنے ہر پرکار دے کار-وہار وچو گدھے واسطے موقعے سرج لیندیاں ہن۔ رتاں، میلیاں، تھتاں، تیوہار، توں چھٹّ ترنوناں وچّ پونیاں کتّ ہٹن توں بعد ساؤن مہینے تیاں دے اوسر تے، بچے دے جنم سمیں، منگنی جاں ویاہ سمیں، جاگو کڈھن ویلے جاں کسے وی ہور خوشی دے موقعے تے اکٹھیاں ہو کے اجیہا شونق پورا کر لیندیاں ہن۔ اہنا نوں اس ناچ-واسطے کسے خاص سٹیج دی لوڑ نہیں ہندی۔ گھر دا وہڑھا، کھلھی چھت، کھلاں کمراں، کھیت (خاص کرکے تیاں دے دنیں) جاں میدان آدی سبھّ پرکار دیاں تھانواں گدھے لئی ڈھکویاں ہی ہندیاں ہن۔ دھرماں، فرقہ، جات-پات، ایہناں لئی کوئی ولگن نہیں ہندی۔ گدھے دے پڑ وچّ چاہے، اوہ کسے وی اوسر جاں موقعے دا کیوں ناں ہووے، اک کڑی بولی پاؤندی ہے، دوجیاں اسدے ساتھ وچّ نال ہی آواز چکدیاں ہن اتے اس دے نال ہی دو مٹیاراں اک جٹ بولی دے ہاواں-بھاواں نوں پرگٹاؤندیاں مدراواں کردا، گھیرے دے وچکار اپنا پردرشن کردا ہے۔ ایہہ پرواہ گھنٹیاں ودھی چلدا رہنداں ہے۔ گدھے دی گتی دھیمیں پین تے اس گتی نوں ہور تیبر کرن لئی وی بولیاں دا اچار کر لیا جاندا ہے جویں:
ہاری ناں ملوینے، گدھا ہار گیا
؛ ؛
گدھے دیاں مدراواں نوں سیمت نہیں کیتا جا سکدا۔ مکھ طور تے ایہہ مدرانواں پیراں دیاں تھاپاں، ہتھاں دیاں تاڑیاں، باہاں دے ہلاریاں، بلھاں تھنی وکھ-وکھ آوازاں کڈھ کے، کسے دی نقل (سانگ) لا کے، آہمنے-ساہمنے ہو کے لڑائی دا درش سرز کے، دھرتی تے بیٹھ کے سریر نوں ہلارا دے کے، آدی جگتاں رانہیں پیش کیتیاں جاندیاں ہن۔ ہر ٹپے جاں بولی دے اچار-سندربھ وچوں نویں نبھاؤ-پرستھتی اجاگر ہندی ہے۔ اس نویں پرستھتی نوں پیش کرن واسطے نویں اتے موقعے انوسار مدرا سرز لئی جاندی ہے۔
؛ ؛
گدھا راگ اتے تال پکھوں وی ستنترتا دا دھارنی ہے، ساز دی متھاز وی نہیں۔ ڈھولکی دی ورتوں بھاویں عامَ کر لئی جاندی ہے پرنتو پرمپرائک ناچ وچّ ڈھولکی دی ورتوں وی نہی سی ہندی۔ منہ دوارا 'فو-فو' کرکے 'بلے-بلے' کرکے اڈیاں بھوئیں تے مار کے جاں کلکاری مار کے زوردار تاڑیاں دی آواز دی سنگت وچّ ہی ہن دے سازاں جہیاں دھناں ابھار لئیاں جادیناں رہیاں ہن۔ ہیٹھاں وکھ-وکھ موقعیاں نال سنبندھت کجھ کو بولیاں پیش ہن:
-ساؤن مہینہ دن گدھے دے، سبھے سہیلیاں آئیاں،
بھجّ گئی روح مترا، شام گھٹھاں چڑ آئیاں
-وے گردتے دے بھائیا......ہاں جی/وے دو کھٹے لیا دے......ہاں جی
وے میرے پیڑ کلیزے......ہاں جی/وے میں مردی جانواں......ہاں جی۔
-وے تیری سڑ جاوے 'ہاں جی'......ہاں جی......۔
؛ ؛ اس طرحاں ناں مٹئراں کولوں ناں بولیاں مکدیاں ہن، ناں تھکان ہندی ہے، نرنتر اجیہا پرواہ، نرچھلتا سہت چلدا رہندا ہے۔ اسے کرکے گدھے نوں پنجاب دا سرتاج لوک-ناچ منیاں گیا ہے۔
سمی
استریاں دے پرسدھ لوک-ناچاں وچوں سمی اک ہے۔ ایہہ لوک-ناچ سانجھے پنجاب دے پچھمی بھاگ، جو ہن پاکستان وچّ ہے، دیاں باراں دے علاقے وچّ پرچلت رہا ہے۔ باراں دے لوکاں دا وی اپنا ولکھن سماجک سبھیاچارک اتہاس ہے۔ جنگلاں، بیلیاں، روہیاں وچّ پروان چڑھیاں پریت-کتھانواں دے نائک-نائکاواں ایہناں لوکاں نے ہی امر کیتے ہن۔ سمی لوک-ناچ دے جنم اتے پرپھلت ہون سبندھی وی کئی دھارناواں اتے دنت-کتھاواں پرچلت ہن۔ اک دھارنا ایہہ ہے کہ سمی نامک درخت دی لکڑ دی اگّ بال کے اس دے دوآلے نچن والے ناچ دا نام 'سمی' پرچلت ہو گیا۔ ایہہ دھارنا پوزا ارچنا تے ادھارت ہے۔ دوجی دھارنا اس دنت-کتھا تے ادھارت ہے جس وچّ ایہہ دسیا گیا ہے کہ اندر دے اکھاڑے دی سندری (اپچھرا) دا اک پنڈ دے سروور وچّ نہاؤن اتے اسدے سہپن توں پریرت ہو کے ، اس جیہا بنن دی لالسا ہتّ، اس پنڈ دی سمی نامک کڑی دا وی اجیہا کرن تے اس طرحاں سمی دے بار بار ناچ نچن دے صدقہ اس ناچ دا نام سمی ناچ پے جانا ہے۔ تیجی دھارنا گڑ-منڈیالے دے جگیردار دی سندر پتری سمی اتے اسدے علاقے دے رجواڑے دے پتر ڈھولے دی پریت کتھا تے ادھارت ہے، جس وچّ ڈھولے دے ویوگ وچّ سمی نچّ نچّ پھاوی ہو جاندی ہے۔ اس طرحاں ہور وی کئی کتھاں برتانت ملدے ہن جنہاں دا سار بھاوَ پریت-ملنی، سنجوگ-ویوگ ہے۔ اس سبندھی اس کھیتر وچّ بہت سارے لوک-گیت وی پرچلت رہے ہن۔
؛ ؛ سمی لوک-ناچ دی پرمکھ وشیشتا ایہہ ہے کہ بھاویں ایہہ ناچ گدھے وانگ گھیرا بنا کے ہی نچیا جاندا ہے پرنتو اس دیاں مدراواں گدھے توں بھنّ ہندیاں ہن۔ گدھے دیاں مدراواں بجھویاں ہندیاں ہن جدکہ سمی ناچ وچّ مدراواں ستھانک-بھیدنک صدقہ بجھویاں نہیں رہندیاں۔
؛ ؛ سمی لوک-ناچ نچدیاں ناچ -سموہ (گھیرے) وچوں کجھ کو استریاں کھلو کے، اپر ولّ ہتھ اتے باہاں کردیاں ہن تے پھر کسے پنچھی نوں آواز مارن دا سنکیت کردیاں ہوئیاں گیت دے ایہہ بول سریلی آواز وچّ الاپدیاں ہن:
کھلی دینی آں سنیہڑا/کھلی دینی آں سنیہڑا
اس بٹیرے نوں/اﷲ خیر، سناوے سجن میرے نوں
؛ ؛ اس طرحاں تتراں، کاواں، رانہی سنیہڑے بھیجن دیاں مدراواں دا سنچار کیتا جاندا ہے۔ ایہناں نچار استریاں نوں نچدے سمیں کسے ڈھولکی جاں ہور ساز دی لوڑ نہیں پیندی۔ اوہ ہتھاں دیاں تاڑیاں ، جو باہاں نوں اپر کرکے جاں ہیٹھاں کرکے،دوہاں طرحاں نال ماریاں جاندیاں ہن، توں چھٹّ چٹکیاں اتے پیراں دی تھاپ آدی تال نال سرج لیندیا ہن، اتے گیت دے اچار نال اک سر ہو کے سمتا وچّ ایہہ نچّ لیندیاں ہن۔ گدھے وانگ ایہہ ناچ وی ویکھا-ویکھی سہج سبھاوک نچنا آ جاندا ہے کسے وشیش سکھلائی دی لوڑ نہیں پیندی۔ اس ناچ دی اک اگھڑویں وشیشتا ایہہ وی ہے کہ ایہہ باہاں دے ہلوریاں اتے ادھارت ہے۔ جنی وار باہاں ہلوروآں وچّ لیاندیاں جادیاں ہن، سمی ناچ دیاں اتنیاں مدرانواں دا نرمان ہو جاندا ہے۔ مدراواں دے ستھانک بھیداں توں علاوہ اس ناچ دیاں سبھ تھائیں سانجھیاں وشیشتاواں وی ہن۔ گھیرے وچّ کھلوتیاں مٹیاراں پہلاں اپنے دوہاں ہتھاں نوں پاسیاں توں گھماؤندیاں ہن تے چھاتی کول لیا کے تاڑی ماردیاں ہن۔ پھر سجی بانہہ لہر وانگ اپر الار کے کھبی بانہہ ہیٹھاں ولّ لٹکا کے بڑی منموہک ادا نال چٹکیاں ماردیاں ہن۔ پھر اس دے الٹ کھبی بانہہ اپر ولّ لہرا کے اتے سجی بانہہ ہیٹھاں ولّ لٹکا کے چٹکیاں ماردیاں ہن۔ ہر ہلارے نال اوہ آپو-اپنے لکّ (قمر) نوں دل ٹمبویں لچک دے لیندیاں ہن۔ اس اپرنت اوہ اگے ولّ نوں جھک کے تاڑی ماردیاں ہن اتے نالو نال گول دوارے وچّ گھمدیاں ہوئیاں اگانھ ودھدیاں جاندیاں ہن۔ نمسکار اتھوا 'سلامی' مدرا تاں کمال دی ہندی ہے۔
سمی لوک-ناچ دے اک پرچلت گیت دیاں کجھ سطراں اس طرحاں ہن ؛-
سمی میری ون......کوُ تاں میرے ویر دی، ون سمیاں
سمی میری ون......کوٹھے تے پر کوٹھڑا، ون سمیاں
سمی میری ون......کوٹھے تے تندور، ون سمیاں
سمی میری ون......گن گن لاواں روٹیاں، ون سمیاں
کھاون والے دور .....ون سمیاں
سمی میری ون......کھاون والے آ گئے، ون سمیاں۔
ککلی
؛ ؛ سمچے پنجاب وچّ پرچلت لوک-ناچ ککلی چھوٹیاں کڑیاں دا لوک-ناچ ہے۔ پرکرتی پکھوں دوجے لوک-ناچاں وچّ اسدی وکھری پچھان ہے۔ بھاویں اس لوک-ناچ نوں استریاں گدھے جاں اپنے ہور لوک-ناچاں دے آرنبھک جاں انتم چرن دے پڑاواں تے وی پیش کر لیندیاں ہن پرنتو ایہہ بالڑیاں دا ہی ستنتر لوک-ناچ ہے اتے اس نوں کھیڈ وی نہیں مننا چاہیدا۔ 'ککلی' جاں 'کرکلی' توں بھاوَ خوشی اتے چاء بھرپور آواز ہے۔ اصل وچّ ایہہ لوک-ناچ گدھے دی نرسری ہے۔ نکیاں کڑیاں اپنے من پرچاوے لئی، کسے خوشی دے موقعے، دو جاں دو توں ودھ دے سموہ وچّ کسے ویہڑے، کھیت، چرستے، جاں کوٹھے دی چھت آدی تھانواں تے، اس لوک-ناچ نوں نکے نکے لوک-گیتاں دے نال نال نچّ لیندیاں ہن۔ پرچلت لوک-گیت دے بول ہن:
ککلی کلیر دی، پگّ میرے ویر دی،
دوپٹہ میرے بھائی دا، پھٹے منہ جوائی دا۔
؛ ؛ اس پرکار ایہہ کڑیاں کسے تھاں اکتر ہو کے، دو-دو جوٹے بنا لیندیاں ہن۔ جہڑا جوٹا سموہ دے اکٹھ دے وچکار آ کے ککلی پیش کرن والا ہندا ہے، اس وچوں اک کڑی، دوسری کڑی دا سجا ہتھ اپنے سجے ہتھ وچّ اتے اسدا کھبا ہتھ اپنے کھبے ہتھ وچّ گھٹّ کے پھڑ لیندی ہے۔ اسے طرحاں دوجی کڑی کردی ہے۔ اس مدرا وچّ دوہاں کڑیاں دیاں دوہیں باہاں دی سنگلی جہی اٹھ (8) دے ہندسے ورگی بن جاندی ہے۔ بانہاں نوں اس ستھتی وچّ کرن اپرنت ایہہ کڑیاں اپنے پیراں دا بھار ہتھاں تے پا لیندیاں ہن، اتے باقی سریر دا بھار پچھانہ ولّ نوں الار دتا جاندا ہے۔ اس پرکار دی مدرا وچّ سریر دے بھار نوں پباں توں ودھ آپسی باہاں دی بنائی ہوئی سنگلی جہی تے رکھیا جاندا ہے تے ککلی سنبندھی پرمپرائک لوک-گیتاں دے بولا دا اچار کیتا جاندا ہے۔ اجیہے کجھ لوک-گیتاں وچّ ایدھر-ادھر گیت دی ٹون مطابق اک-اک ہتھ چھڈّ کے مدرا سرجن ہتّ وی اچھالیا جاندا ہے۔ کڑیاں دے ایہہ لوک-گیت ماں، بھرا، پتا دے امکّ پیار دا سنکیت ہندے ہن اتے نال-نال سماجک، سبھیاچارک اتے راجنیتک پربندھ آدی دے چترپٹّ دا نروپن کرن والے ہندے ہن۔ اجہیاں کجھ ادہارناں ہن:
گئی ساں میں گنگا، چڑھا لیائی ونگاں،
اسمانی میرا گھگرا، میں کہڑی کلی ٹنگاں ؟
نی میں ایس کلی ٹنگاں ؟ نی میں اوس کلی ٹنگا ؟
؛ ؛ اس طرحاں تیج-طرار گھمدیاں کڑیاں دیاں پہنیاں ہوئیاں کچّ دیاں ونگاں-چھنکار پیدا کردیاں ہن اتے سراں تے لئیاں چنیاں گلاں وچّ پے کے، تے والاں دیاں گندیاں گتاں لمکدیاں ہوئیاں اہنا دے موڈھیاں توں ہیٹھاں نوں گول اکار وچّ اڈدیاں ہوئیاں روچک دش ساکار کردیاں ہن۔ اس طرحاں ایہہ تیبر گتی دا جٹ-ناچ ہے جس وچّ کسے وی ساز دی لوڑ نہیں پیندی۔ پہراوے آدی دی وی پورن کھلھ ہندی ہے۔
کجھ ہور لوک-ناچ
؛ ؛ گدھا، سمی اتے ککلی جہے پرسدھ لوک-ناچاں توں علاوہ پنجاب وچّ استریاں دے ہور لوک-ناچ پرچلت رہے ہن۔ کجھ بھگولک،دھارمک، سماجک،اتے راجنیتک ونڈاں جاں ولگناں دے کارن کرکے اس پرکار دے لوک-ناچاں نوں پنجاب دے خاص-خاص ات اکہرے خطیاں وچّ ہی نچیا جان لگّ پیا، جس صدقہ ایہناں نوں سموہ لوک پروانگی ناں مل سکی اتے سمیں دی پیڑاں توں ایہناں دا کھرا ہولی-ہولی مٹ چکا ہے جاں مٹ رہا ہے۔
؛ ؛ اجیہے لوک-ناچاں وچوں 'ہلے-ہلارے' اک اجیہا لوک-ناچ ہے جو سانجھے پنجاب دے سمیں ہندو، سکھ، مسلمان اتے ہور دھرم دیاں استریاں ہولی اتے لوہڑی جہے مانگلک تیوہاراں دے سمیں گھیرے دے روپ وچّ بڑے چاواں-امنگاں نال نچدیاں سن۔ پراتن گرنتھاں وچّ اس ناچ دا نام ہلیسن سی اتے اس لوک-ناچ دی پرمپرا دیوَ داسیاں دی ناچ-پرتھا نال وی جڑی ہوئی دسی جاندی ہے۔ اس لوک-ناچ دے نال گایا جان والا اک پرچلتّ گیت ہے:
ہلے-ہلارے، لوک گنگا چلے ......ہلے۔
سسّ تے سہرا چلے......ہلے۔
دیور تے درانی چلے ......ہلے۔
وہوٹی تے گبھرو چلے ......ہلے۔
شوقن نال لے چلے ......ہلے۔
مینوں کلی چھڈّ چلے ......ہلے۔
؛ ؛ نچن والیاں استریاں وچوں جو استری پڑ وچّ مدراواں دا سنچار کر رہی ہندی سی، اوہ ہریک تک دا پہلا بھاگ اچاردی اتے باقی سموہ ساتھناں 'ہلے' ، 'ہلے' شبد دا اچار بھرویں اتے اچی آواز وچّ کردیاں ہندیا سن۔ اس لوک-ناچ دیاں وشیش مدراواں-ہتھاناں دے ہلارے اتے لکّ مٹکاؤنا، پیراں نوں ٹھمکاؤنا، تاڑیاں مارنا اتے تیز گتی نال گھمدیاں ہندیاں سن۔ ہن دے سمیں وچّ ایہہ لوک-ناچ مہجے گدھے ناچ وچّ اپروکت گیت دے نال-نال اک مدرا ولوں رہِ گیا ہے۔
؛ ؛
پچھمی پنجاب وچّ پرچلت رہے استری لوک-ناچاں وچّ 'لڈی' نوں وی وشیش تھاں حاصل سی۔ بھاویں ایہہ ناچ مرداں دوارا وی نچیا جاندا رہا ہے۔ پرنتو استریاں دا سنچار اتے پرگٹاؤ-سندربھاؤ وکھری قسم دا منموہک ہندا سی۔ اس طرحاں 'دھمال' بولی جاں ٹپے دے وہاؤ پرسنگ وچّ سنتتر قسم دا لوک-ناچ ہندا سی، جو لڈی وانگ لپت ہو رہا ہے اتے 'ہلے-ہلارے' وانگ گدھے وچّ اک مدرا تکّ ہی سمٹ کہ رہِ گیا ہے۔ ایہناں توں علاوہ ٹپری جاں ڈنڈاس، پھڑوہا، گھمور اتے سپیرا جاں ناگ لوک-ناچاں دی اصل پراکرتی نوں سمیں دے مارو جھکھڑاں نے کھنڈا دتا ہے۔ فلسروپ ایہناں دا وکھرا سروپ نردھارت کرنا کٹھن ہو گیا ہے۔
(B) مرداویں لوک-ناچ
؛ ؛ پنجاب دے مرداویں لوک-ناچاں دی اپنی وکھری پچھان ہے۔ پنجابیاں دی سریرک سڈولتا، زندہ-دلیا، ساہس اتے سہنشیلتا دے گناں دے فلسروپ پنجاب وچّ کرڑی سریرک ورزس، مست-مانسکتا اتے دھرم-نرپیکھ پرورتی دے لوک-ناچ پرچلت رہے ہن۔ ایہناں دی پرمپرا پراچین ہے۔ ایہناں وچوں سمچے پنجابی دی جیون-جھلکن دے انیکاں پہلو پرگٹ ہندے ہن۔ پوروَ اتہاسک اتے اتہاسک سمیاں دوران پنجاب وچّ کئی پرکار دی اتھل-پتھل ہوئی، پرنتو پنجابیاں دی جند-جان ایہہ لوک-ناچ(کئی پورے دے پورے اتے کئی اردھ-اوستھا وچّ) بچدے-بچاندے اج ساڈے سبھیاچار دے جیون دا مہتوپون انگ بن چکے ہن۔ ہیٹھاں کجھ کو پرسدھ مرداویں لوک-ناچاں دا وورن دتا جاندا ہے۔
بھنگڑا
؛ ؛ بھنگڑا پنجابی گبھروآں دا پرمکھ لوک-ناچ ہے۔ اس وچّ تکڑے تے گٹھے ہوئے سریر دا پردرشن، سدھارن پر سندر پوشاک پہن کے، البیلیپن وچّ، زوش، ویرتا اتے حوصلے بھرپور ناچ مدراواں رہیں کیتا جاندا ہے۔ اس وچّ آدم-ناچ والی رنگت بہت تھوڑھی ماترا وچّ ملدی ہے۔ سبھیاچار دے اتہاسک کال-کرم وچّ اسنے اپنا روپ نکھاریا اتے کھیتی-یگی تکّ ایہہ لوک-ناچ پورن-بھانت پرچلت ہو گیا۔ اس طرحاں بھنگڑا قبائلی ناچ نہ رہِ کے کرسانی-ناچانی ودھیرے ہے۔ اس دھارنا صدقہ اس لوک-ناچ دا نام 'فصل-ناچ' جاں 'وساکھی-ناچاکھی' وی پے گیا۔
؛ ؛ جتھوں تکّ ایہہ لوک-ناچ دے کھیتر دا سبندھ ہے، ایہہ ناچ پچھمی پنجاب دے گجرانوالا، سرگودھا، گجرات اتے وشیش کرکے سیالکوٹ-جلھیٹ دے سارے بھاگاں (پسرور، ڈسکا، نارووال آدی) وچّ اتے پوروی پنجاب دے گورداس پور اتے امرتسر ضلعیاں دے سارے بھاگاں وچّ پرچلت رہا سی۔ دیس دی ونڈ اپرنت اجوکے (ادھرلے) پنجاب دے کونے کونے تکّ ایہہ لوک-ناچ لوک-پریتا پراپت کر چکا ہے اتے راشٹری تے انترراشٹری پدھر دی پرسدھی وی حاصل کر چکا ہے۔
؛ ؛ لوک-ناچ بھنگڑا، لوک-دلاں دی دھڑکن دے پرمانک لوک-ساز ڈھول دی سرل تال تے نچیا جاندا ہے۔ ڈھول پنجابیاں دے اندرونی اتے باہری منو-ویگاں دی ترپتی دا وی مول سروت ہے۔ ایہہ تال اس پرکار ہے:
| 1 | 2-3 | 4 | 5 | 6-7 | 8 |
| دھن | دھنا | دھن | دھن | تنا | کت |
؛ ؛
بھنگڑے دے آرنبھ سمیں ایہہ تال دھیمی دھیمی وجدی ہے۔ نچار بھنگڑے دے تال دے انوکول پیر اتے سریر دے ہور انگاں نوں ہلوندے ہوئے، اک روپ، کئی پرکار دیاں مدراواں دا پرگٹا کردے ہن۔ بھنگڑے دی ٹولی وچوں ہی نچار جاں ڈھولچی جاں لاکڑی بولی دا اچار کردا ہے، باقی سموہ لوڑ انوسار اس دا ساتھ دندے ہن۔ ارمبھک سمیں دی اک بولی دی اداہرن پیش ہے:
دیس پنجاب دے منڈے سنیندے، ہکاں رکھدے تنیاں۔
کٹھے ہو کے پاؤن بولیاں، مچھاں رکھدے کھڑیاں۔
رل مل کے ایہہ پاؤندے بھنگڑے، سہندے نہ کسے دیاں تڑیاں۔
ایر غیر نال گلّ نہیں کردے، ویاہ کے لیوندے پریاں۔
ویلاں دھرم دیاں جگو جگّ رہن ہریاں! ویلاں......۔
بولی دی انتم تک دے اچار نال ناچ تیز گتی نال ہو جاندا ہے۔ بھنگڑے دی اس گتی نوں تیز کرن ہتّ ڈھولی ڈھول نوں تیز گتی نال وجانؤدا ہے اتے وکھ-وکھ مدراواں اتے بولیاں دا پرگٹاؤ-سندربھاؤ اسدے اس وکھ-وکھ انداز نال بدلدا رہندا ہے۔ بھنگڑے دیاں بولیاں، ٹپے آدی بنتر پکھوں وکھ-وکھ قسماں دے ہندے ہن تے اہنا دے انوکول ہی تال تے مدراواں بدلدیاں رہندیاں ہن۔
؛ ؛ بھنگڑا ہر خوشی دے موقعے تے کسے ستھان تے پایا جا سکدا ہے۔ گورو-پیراں-فقیراں دے ستھاناں ،میلیاں، تتھاں، تیوہاراں، جنم، منگنا، ویاہ، آدی کوئی وی مانگلک-سمانلک اس توں وروا نہی رہندا۔ بھنگڑے وچّ ڈھول توں علاوہ، چمٹا، ڈانگ، کاٹو، سپّ آدی دی وی ورتوں کیتی جاندی رہی ہے۔ سیالکوٹی بھنگڑے دی جھلک ہتھاں وچّ ڈانگا اتے شیشیاں کرکے پرسدھ رہی ہے۔ اجہیاں دو بولیاں پیش ہن۔
-ڈبیں بوتلاں ہتھاں وچّ شیشے، بھنگڑا سیالکوٹ دا
چن اوئے، تیریاں میں لکھ منیاں، میری اکو منّ اوئے۔
-کالی ڈانگ پتل دے کوکے، بھنگڑا سیالکوٹ دا،
نور اوئے ! بھنگڑا سیالکوٹ دا مشہور اوئے۔
؛ ؛
بھنگڑے دیاں انگنت مدراواں ہن۔ بھانگڑی (نچار) اس نوں قطاراں وچّ، آہمو-ساہمنے گھیرے وچّ، اگڑ-پچھڑ، سجے-کھبے، ڈھولی دے ارد-گرد، اک دوسرے دے پٹاں جاں موڈھیاں تے چڑ کے، آدی کسے دشا ولّ وی ہلارے وچّ گھمدے ہوئے نچّ سکدے ہن۔ آہمو-ساہمنے جاں جوٹے دے روپ وچّ دو نچّ دے گبھروآں توں کدے اس طرحاں جاپن لگّ پیندا ہے جویں ایہہ کسے خاص مقابلے وچّ مقابلے وچّ ہون۔ بھنگڑے دیاں دل کھچویاں مدراواں وچوں لتاں، باہاں، ہتھاں، انگلیاں، اڈیاں، موڈھیاں-گوڈھیاں، گٹیاں، دھون، لکّ، چہرے (اکھ،نکّ،بلاں آدی دے ہاو بھاوَ) آدی دیاں حرکتاں نال سبندھت ہن۔ مکھ روپ وچّ ایہناں مدراواں دی اتپتی اتے وکاس کھیتی-باڑی نال سنبندھت وبھنّ سندا اتے دھندیاں وچوں ہویا ہے۔
؛ ؛
کسے قسم دے بھید-بھاو رہت، پیار پرتے بولاں دے مادھئم راہیں ایہناں نچاراں دیاں صفتاں سنن اتے مدراواں دے مادھئم راہیں ویکھن یوگ ہندیاں ہن۔ اک پرچلت بولی ہے:
ساڈے پنڈ دے منڈے ویکھ لؤ، جیوں ٹاہلی دے پاوے،
کنیدار ایہہ بنّ دے چادرے، پنیاں نال سہاوے،
ددھ-کاشنی بنھدے صافے، جیوں اڈدا کبوتر جاوے۔
ململ دے تاں کڑتے پاؤندے، جیوں بگلا تلا وچّ نھاوے،
بھنگڑا پاؤندیاں دی.....صفت کری نہ جاوے۔ بھنگڑا......۔
؛ ؛ بھنگڑے وچّ نچاراں دی گنتی نردھارت نہیں ہندی اتے ناں ہی وشیش سازاں دی ودھیرے ورتوں کیتی جاندی ہے۔ اس وچّ مدراواں دے پرگٹاوے سنبندھی وی کسے نیم بدھ سکھلائی دی لوڑ نہیں ہندی ؛ ہر عمر-ورگ دا مرد آپ مہاریاں ایہناں سرل تالمئی سریرک-مدراواں نوں، اپنے سبھیاچارک جیون وچّ وچردیاں، ویکھا-ویکھی سکھ جاندا ہے۔ ایسے طرحاں ایہناں نچاراں دی پوشاک وی سرل، آرتھکتا دے انوکول، جس وچّ پگّ، جھگا (قمیض) چادرا ہندا ہے، عامَ پرچلت ہے۔ بنن-پھبن دی رچی صدقہ، نچار گلاں وچّ کینٹھے، بگتیاں، علاقے دے رواج صدقہ کناں وچّ مرکیاں (جویں کہ سیالکوٹ وچّ پرچلت ہے ) آدی نوں بنھاں کسے اچیچ دے پہن لیندے رہے ہن۔
؛ ؛ ورتمان سمیں وچّ ' اصل بھنگڑے' دا روپ بدل چکا ہے۔ بولیاں دے پدھر، مدراواں دے سنچار-پدھرر اتے ساجو-سامان آدی پکھوں کافی تبدیلیاں آ چکیاں ہن۔ ودیشی ناچاں دیاں مدراواں اس وچّ سملت ہو رہیاں ہن۔ کجھ اک اوہ لوک-ناچ جنھاں دی ہوند مکدی جا رہی ہے، دیاں مکھ مدراواں وی اک-اک کرکے اس دیاں چالاں جاں مدراواں دا نام گرہن ک چکیاں ہن۔ نرسندیس بھنگڑا پنجابیاں دے حوصلے، غیرت، ویرتا، اتے اتھوں دے کھیتی پردان کار-وہاراں دی منہ بولدی تصویر ہے۔
جھومر
؛ ؛ پرسدھ لوک-ناچ جھومر پچھمی پنجاب دے ساندل بار دے لوکاں دے چاواں-ملاراں نوں پرگٹ کردا ہے۔ جھوم جھوم جے نچن صدقہ اس دا نام جھومر پے گیا۔ راجستھان دے گھومر وچلیاں کجھ وشیشتاواں وی اس وچّ ہن۔ بار دے لوکاں دے لوکاں دے ایدھرلے پنجاب وچّ آ کے وسن اپرنت ایہہ لوک-ناچ وی ادھر آ گیا۔ جنگلاں وچّ وسیبے ہون صدقہ ایہناں لوکاں دا نام ہی جانگلی پے گیا سی۔ اس ناچ نوں نچن سمیں ایہہ لوک سموہک روپ وچّ کسے کھلھی تھاں ، گھیرے دے اکار وچّ اپنے حرمن پیارے لوک-گیت ڈھولے دے بولاں راہیں ڈھول دی تال تے ہی ناچ نچدے رہے ہن۔ ایہہ ناچ تنّ پڑانواں تحت نچیا جاندا ہے، جس نوں تنّ تالاں -() مٹھی تال (ا) تیز تال ()بہت ہی تیز تال دا نام دتا جاندا ہے۔ کئی ودواناں نے ایہناں تالاں نوں کرم وار 'جھومر دی تال'، 'چینا چھڑنا' اتے 'دھمال' وی آکھیا ہے۔ اصل وچّ اس ناچ دا آرنبھ دھیمی گتی نال شروع ہو کے تیزے پڑائ تکّ اتی تیز اتے جوشیلا ہو جاندا ہے۔ انتم پڑائ تکّ سموہ وچوں کیول کجھ کو نچار ہی نچدے رہِ جاندے ہن باقی ہار-ہپھھ کے کھلو جاندے ہن۔
؛ ؛ لمے گیت، جنا وچّ مجھاں-گائیاں، بکریاں، ڈاچیاں، گھوڑیاں، تتراں، بٹیریاں، ککراں، پھلاہیاں دے ذکر توں چھٹّ پرمی جناں دے ملن دی سکّ تے اناج (خاص کرکے جھونا) جھاڑن اتے اکھلی راہیں چھڑن آدی دا ذکر اتے سنبندھت مدراواں ہندیاں ہن۔ جھومر دے چونویں گیتاں دیاں کجھ ادہارناں پیش ہن:
() چینا انج چھنیندا لال، چینا انج چھنیندا ہو......
موہلا انج مریندا لال، موہلا انج مریندا لال......
چینا انج چھنیندا ہو......
(ا) لنگھ آ جا پتن جھنھا دا، یار لنگھ آ جا پتن جھنھاں دا۔
سر صدقہ میں تیرے ناں دا، یار، سر صدقہ میں تیرے ناں دا۔
میرے کاگ بنیرے اتے بولیا، میرا تتڑی دا جیوڑا ڈولیا۔
لنگھ آ جا ......
اجوکے سمیں وچّ اس لوک-ناچ دیاں کجھ مگراواں بھنگڑے وچّ ہی پیش کیتیاں جان لگّ پئیاں ہن۔
لڈی
؛ ؛ لڈی سانجھے پنجاب دے اتر-پچھمی نیم پہاڑی اتے کجھ میدانی علاقے وچّ پرچلت رہا ہے۔ لچک اتے مستی بھرپور اداواں والا سرل-سہج ہون کرکے اس نوں استری-ناچری وی سمجھ لیا جاندا ہے، اس دا کارن ایہہ ہے کہ ایہہ لوک-ناچ شانتمئی کھیتراں وچّ پرچلت رہا، جس دے سٹے وجوں اوہناں لوکاں دی جیون تور اتنی کرڑی نہ ہو سکی جنی بھنگڑے اتے جھومر دے ناچاں والے کھیتراں وچّ وسدے پنجابیاں دی سی۔ مول روپ وچّ ایہہ ناچ جت جاں خوشی دا ناچ ہے۔ اس لئی وی ڈھول دے تال دی آوشکتا منی جاندی ہے۔ اس دیاں تالاں سدھارن ہندیاں ہن جنہاں نال نچار جویں مرضی ناچ-مدراواں پرگٹا سکدا ہے۔ عامَ طور تے لڈی ناچ نچدے سمیں پہلاں تاں چھاتی اگے تاڑی ماردے، اکھاں مٹکاؤندے، موڈھے ہلاؤندے اتے لکّ ہلاؤندے ہوئے، گھیرے دے اندر ڈھول دی تال نال تردے ہن۔ پھیر ڈھولی دوارا ڈھول تے کیتے سنکیت انوسار ناچ مدرا بدل کے تنں تاڑیاں ماردے ہن۔ ایہہ تنّ تاڑیاں گھیرے دے اندروار سریر دے اپرلے بھاگ نوں جھکاء کے، پھیر چھاتی اگے کرکے اتے تیجی تاڑی گھیرے دے باہر والے پاسے نوں جھک کے ماردے ہن۔ ڈھول دی نیویں سر والی تھاپی دے سنکیت تے نویں مدرا دا پرگٹا کرن واسطے نچار پہلاں سجی بانہہ تے سجی لتّ چکّ کے کھبے پیر نال اچھلدے ہن۔ اس پرکار نچدے نچاراں دا موڈھا، پیر اتے تاڑی دے کارج وچّ شمتا آ جاندی ہے۔ اس لوک-ناچ دی ولکھنتا ایہہ ہے کہ اس وچّ لوک-گیت نہیں بولے جاندے، مستی وچّ آئے نچار اپنے منہ وچوں کئی پرکار دیاں آوازاں جویں:
ش..ش....ش..ش، ہی...ہی...ہی...ہی
ہو..ہو....ہو....ہو..او..او....او....او
جاں
ایلی...ایلی...ایلی !!! ہڑیپا ہائِ ! ہڑیپا ہائِ !!
آدی کڈھ کے رسکتا بھر لیندے ہن۔
؛ ؛ اجوکے یگ وچّ اس لوک-ناچ دی وکھری پچھان وی بھنگڑے دیاں اک دوں چالاں وچّ سمٹ کے رہِ گئی ویکھن نوں ملدی ہے، اصل مہاندرا لپت ہو رہا ہے۔
کجھ ہور لوک-ناچ
؛ ؛ پوربی پنجاب دے مالوا بھوکھنڈ وچّ 'مرداں دا گدھا ' پرچلت ہے۔ اس نوں 'چوبراں دا گدھا ' جاں 'ملوئیاں دا گدھا' وی آکھیا جاندا ہے۔ ایہہ لوک-ناچ بھنگڑے، گدھے، جھومر، سمی آدی لوک-ناچاں وانگ پراچین نہیں ہے۔ مکھ طور تے 'مرداویں گدھے' دے نچار سموہ روپ وچّ بولیاں پاؤن والے توں علاوہ، الغوزے، ڈھولک، چمٹے، بگھدو، سیٹی، گڑوے، چھینے. بالٹی آدی والے مرد ہندے ہن، ایہہ ہی ایہناں دے ساز-سند ہندے ہن۔ اس لوک-ناچ وچّ ناچ ورگیاں مدراواں گھٹّ اتے لمیاں بولیاں دی بھرمار ودھیرے ہندی ہے۔ ایہناں بولیاں دے وشے دنیاں دی ناشمانتا، ربّ دی ہوند، پریم-پیار، استری پرتی کھچّ اتے علاقائی مان توں چھٹّ ہور سماجک اتے سبھیاچارک ورتاریاں نال وی سنبندھت ہندے ہن۔ اک بولی حاضر ہے:
چل وے منا، بگانیا دھنا، کاہنوں پریتاں جڑیاں۔
اوڑک اتھوں چلنا اک دن، قبراں اڈینکن کھڑیاں۔
اتوں دی تیرے وگن نھیریاں ، لگن سون دیا جھڑیاں۔
اکھیاں موڑ رہا، نہ مڑیاں نہ لڑیاں۔
؛ ؛ بولکار کناں تے کھبا ہتھ رکھ کے سجی بانہہ اتانہ نوں ابھار کے بولی چکدا ہے اتے بولی دے انتم چرن تے باقی دے ساتھی اپنے ساز وجاؤندے ہن، سموہ وچوں کوئیں دو اگے نکل کے پباں بھار ہو، سریر دے اپرلے دھڑ نوں ہرکتا وچّ لیاؤندے ہن۔ نرسندیہ ایہہ ناچ کافی حرمن پیارا ہو رہا ہے۔
؛ ؛
لوک-ناچ 'دھمال' پراچین کال توں صوفیاں-سنتااں دے ڈیریا تے نچیاں جاندا رہا ہے۔ تیز گتی دا ایہہ ناچ خاص قسم دے سریرک ہلورے دا ناچ سی پرنتو پر ایہہ ہن اتنا پرچلت نہیں رہا اتے بھنگڑے دی اک چال تکّ ہی سیمت ہو چکا ہے۔ 'کھلی'، 'ہیمڑی'، 'ڈنڈاس'، 'اکھاڑا'، 'گتکا'، 'پٹھانیاں'، 'پھمنیاں' جہے لوک-ناچ وی سیمت کھیتری لوک-ناچ بندے-بندے آنپنی ہوند اک-اک، دو-دو مدراواں تکّ سیمت کرکے لگ-پگ ختم ہی ہو گئے جاپدے ہن۔ اسے ترھا 'بھگت ناچ'، 'جنگم ناچ'، 'نامدھاری ناچ'، 'ستھرا ناچ'، 'مرکت ناچ'، 'گگا-ناچ'، آدی لوک-ناچ وی لگپگ لپت ہو چکے ہن۔ ایہناں لوک-ناچاں دے لپت ہو جان جاں نام-ماتر رہِ جان دے فلسروپ وشال پنجابی سبھیاچار دے کئی ملّ-ودھان اتے اس دی قدر-پرنالی سنبندھی گیان وی پیڑھی-در-پیڑھی سیمت جاں ختم ہو گیا ہے۔
؛ ؛
پنجاب وچّ لگاتار بدلدیاں پرستھتیاں نے اتھوں دے لوک-ناچاں وچّ وی کافی بدلاو لے آندا ہے۔ پنجاب دے لوک-ناچ پنجابیاں دے سبھیاچارک کیندراں.....پنڈاں، پڑاں، کھیتاں، بیلیاں آدی توں سٹیج، فلماں اتے ٹیلی وژن تکّ دے سفر نوں تہہ کر چکے ہن۔ اس پڑائ تے آ کے لوک-ناچ اپنے پریوجن، نبھاؤ-پرسنگ اتے نچاراں دے پدھر تے، کئی پرکار دے بدلاو گرہن کر چکے ہن۔ ایہہ بدلاو مدراواں دے سنچالن، گتی دی تیبرتا، نوَ-سرجک نجی گیت-مکھی بولیاں، سٹیجی ضرورتاں، پوشاک، ہار-شنگار، ساز-سنگیت اتے وشیش بھانت دی سکھلائی آدی دے کئی پکھاں وچوں پرگٹ ہندے ہن۔ چیتے رکھن والی گلّ ایہہ ہے کہ کوئی وی بدلاو اپنے سبھیاچارک-اتہاسکک چوکھٹے وچّ رکھ کے اسارو کرد-پرنالی نوں گرہن کرن ہتّ کرنا ہی اچت ہے۔ ایہناں وچّ ودیسی پربھاو پرتی چیتن ہونا لازمی ہے۔ اجیہا سنبھوَ ہون تے ہی ایہہ لوک-ناچ سموہ پنجابیاں دے سرب-پکھی سبھیاچارک ورتارے دا پرمانک روپ اگھاڑن دے سمرتھّ ہونگے۔
پچھلے پنے تے جان لئی اتھے دباؤ
