پنجاب دیاں نقلاں
؛ ؛
نقلاں پنجابی سبھیاچار وچّ لوک-ناٹ دی اک اجیہی ناٹکی ودھا ہے، جس نوں سانگ، ریس جاں کسے ہور وانگ کرن دی کریا وی آکھ لیا جاندا ہے۔ کئی لوک اس نوں بھنڈ-بھنڈوتی وی آکھدے ہن۔ اس وچّ کسے پیشے، منکھ، پسو، وستو جاں جات سنبندھی کہانی نوں پیشاور نقلیاں دوارا چموٹا رنگ شیلی وچّ کسے پرکار دا بھیس دھارن کرن توں بغیر وئنگمئی وارتالاپ، راہیں پڑ وچّ پیش کیتا جاندا ہے۔ ایہہ چست وارتالاپ، حاضر-جوابی، وینگ اتے ناٹکی موقعے سرجن دی سمرتھا کارن، سجیو ناٹکی پیشکاری دا پرتیندھ نمونہ ہن۔
؛ ؛
نقلاں موکھک روپ وچّ ہی استادی-شاگردی نال پیڑھی-در-پیڑھی اگے تریاں آ رہیاں ہن۔ پرنتو ایہناں اپر کھوج کرن والے کجھ کھوجارتھیاں نے ایہناں نوں کلمبدھّ وی کیتا ہے۔ لکھتی روپ وچّ آ کے ایہہ ستھر تے نرجیوَ ہو جاندیاں ہن کیونکہ ایہہ سمیں دے پرسنگ وچّ ہی کریاشیل رہندیاں ہن۔ سماں، ستھان اتے پرسنگ بدلن نال ایہناں دی سارتھکتا وی گھٹ-ودھ ہندی رہندی ہے۔ موکھک روپ وچّ ایہہ سمیں دے وہن وچّ وہِ کے اتیت وچّ ختم ہو جاندیاں ہن اتے ایہناں دی تھاں نویاں نقلاں لے لیندیاں ہن۔ ایہہ سارا کجھ اپنے آپ واپردا رہندا ہے اتے موقعے انوسار کئی نویاں نقلاں وی سرج لئیاں جاندیاں ہن۔
؛ ؛
نقلاں کرن والے کلاکاراں نوں نقلیئے کیہا جاندا ہے۔ مراسی اتے بھنڈ دو خاص جاتاں ہن۔ 'مراسی' جس نوں لوڑ توں ودھ گلّ پھردی ہووے۔ اس دے لفظی ارتھ ہن 'میراس' مالکی جاں وراثت دے حق دا داعویدار۔ مراسی جویں اوہناں دا کدیمیں رواج ہے، اپنے ججماناں دے کرسینامے اتھوا بنساولیاں کویتا وچّ جوڑ کے پڑھدے سن تے انعام پراپت کردے سن۔ 'بھنڈ' بھنڈی کرن والے نوں کیہا جاندا ہے۔ نقلیئے مسلماناں دے بھارت آؤن نال مسلمان بنے سن۔ کجھ کھوجیاں دا وچار ہے کہ سوانگی اناریاں بھارت جاتی وچوں سن اتے پنجاب دے وسنیک سن۔ جد اوہناں دی ناٹکی کلا آریہ نے اپنا کے ایہناں نوں گھٹیا شودر کہہ کے ایہناں دا نرادر کیتا تاں ایہناں نے اچّ ذاتیاں نوں نقلاں راہیں بھنڈنا شروع کر دتا تاں جو اپنے نرادر دا بدلہ لیا جا سکے۔ ایہی بعد وچّ نقلاں اکھوائیاں۔
؛ ؛
نقلاں دیاں کئی قسماں ہن، پر مکھ طور تے وشے پکھوں ایہہ جنم، ویاہ، ہو-بہو سانگاں، کتیاں اتے وشیش ویکتیاں بارے کہیاں جا سکدیا ہن۔ روپ پکھوں ایہہ دو قسم دیاں ہندیاں ہن - نکیاں نقلہ اتے لمیاں نقلہ۔ نکیاں نقلاں نوں صرف دو ہی کلاکار کھیڈدے ہن، جنہاں وچوں اک دے ہتھ چموٹا ہندا ہے تے دوجے دے چھوٹا جیہا طبلہ۔ طبلے والا جدوں وی کوئی بے تکی گلّ کردا ہے تاں دوجا اس دے چموٹا ماردا ہے جس تے ہاسہ پیدا ہندا ہے۔ اس وچّ اک جھاکی وچّ اک ہاس-رسی سکھر اساریا جاندا ہے تے اس دا سما پنج منٹ توں دس منٹ تکّ دا ہندا ہے۔ اسدا ارمبھ سدھارن گھتبات توں ہندا ہے، مدھ وچّ لٹکاؤ تے انت پٹاکے وانگ پھٹدا ہے۔
؛ ؛
نکاں نقلاں نوں جتھے دو ہی کلاکار کھیڈدے ہن اتھے لمی نقل کھیڈن لئی پوری ٹولی دی لوڑ ہندی ہے۔ اس وچّ دس-پندراں پاتر ہندے ہن۔ لمی نقل وچّ گھٹنا پدھان کہانی نوں وکھ-وکھ جھاکیاں راہی پیش کیتا جاندا ہے۔ اس دا سماں تنّ گھنٹے تکّ ہو سکدا ہے۔ تھاں-تھاں ہاسے دے موقعے پیدا کیتے ہندے ہن۔
؛ ؛
لمیاں نقلاں نوں کھیڈن لئی بے شکّ پوری ٹولی دی لوڑ ہندی ہے، پر مہتوپورن پاتر دو ہی ہندے ہن۔ اہنا وچو اک رنگا ہندا ہے تے دوجا بگلا۔ رنگا شبدا دا محل اساردا ہے اتے بگلا لتّ مار کے اسنوں ڈھاہ دندا ہے۔ ایہناں دی ہوند بارے اک کہانی بڑی مشہور ہے۔ کسے پنڈ وچّ رنگا نامی مراسی رہندا سی جہڑا سز-سنگیت دا بہت ماہر سی۔ اوہ قصے کہانیا گا کے سناؤندا ہندا سی۔ اسدی آواز انی سریلی سی کہ اوہ جتھے وی جاندا سینکڑے لوک اکٹھے ہو جاندے۔ اسدا اک متر سی جو بڑا ہسمکھّ سی، پر گاؤنا نہیں سی جاندا۔ جدوں رنگا کتھا گائن کردا تاں اوہ منہ وگاڑ کے اس دی نقل کردا جس تے لوک بہت ہسدے۔ اسدے وگڑے منہ تے لوک اسنوں بگڑا کہن لگّ پئے جو ہولی-ہولی بگلے وچّ بدل گیا۔
؛ ؛
رنگا لمی نقل دا اک پکار دا نردیشک ہندا ہے جس دے ہتھ وچّ چموٹا ہندا ہے۔ بہت سیانا نقلیا رنگے دا پارٹ کردا ہے۔ بگلا نقلاں دا مکھولیا اداکار ہندا ہے جس دی شکل ویکھ کے ہاسہ آ جادا ہے۔ اس توں علاوہ کجھ ہور اداکار وی ہندے ہن جنہاں وچو کئیاں نوں استری بننا پیندا ہے۔ کئیا نوں ہور پارٹ کرنے پیندے ہن۔ ایہہ پارٹ ناچ نچن والے کڑیاں بنے منڈے ہی کر لیندے ہن۔ ایہناں نوں زیادہ سکھیا دی لوڑ نہیں ہندی۔
؛ ؛
نقلاں وچّ درشکاں دی وی اہم بھومکا ہندی ہے۔ اداکاراں تے درشکاں دا آپس وچّ بڑا گوڑا سنبندھ ہندا ہے۔ درشک جد جی چاہوے نقلاں وچّ دخل-اندازی کر سکدے ہن۔ جدوں نقلیئے پڑ لاؤندے ہن تاں درشک اوہناں دے ارد-گرد جڑنے شروع ہو جاندے ہن۔ نقلیئے دی سنبودھنی شیلی بہو-پساری ہندی ہے۔ اوہ اکو ویلے درشکاں نوں وی سنبودھت ہندا ہے تے اپنے ساتھیاں نوں وی۔ اس لئی نقلاں وچّ درشکاں دی مانسک ہی نہیں سریرک شمولیت وی ہندی ہے۔ موقعے انوسار درشکاں وچو بچہ چکّ لیننا، نکے منڈے نوں مخول، جوان ولّ اشارہ عامَ ودھی ہے۔ جس طرحاں جد رنگا بگے نوں چموٹا ماردا ہے تاں بگلا کہندا ہے- 'نہ مار اوئے '۔ رنگا پچھدا ہے - ' کیؤ ؟' بگلا اک نکے منڈے ولّ اشارہ کر کے 'آ تیرا پھپھڑ ویہدا ای۔' جدوں نکے منڈے نوں پھپھڑ کیہا جاندا ہے تا سارے ہسدے ہن۔
؛ ؛
نقلاں وچّ جد جی چاہوے درشک اداکاراں نوں پیسے دے سکدے ہن، جس نوں 'ویل' کیہا جاندا ہے۔ پیسے ملن تے نقلیئے نقل نوں اتھے روک کے پیسے دین والے دی اچی ہیک وچّ 'ویل' کردے ہن۔ جیکر درشک ویل کسے منمرضی دے پاتر نوں دینا چاہندے ہون تاں نوٹ دکھا کے اسنوں کول وی سدّ لیدے ہن جاں منچ تے وی جا سکدے ہن۔
؛ ؛
منچ دے پکھ توں نقلاں سموہک تے کھلھے چرتر دیاں دھارنی ہن۔ ایہناں دی پیشکاری کھلھے اکھاڑے وچّ لوکاں لئی ہندی ہے۔ اس وچّ صرف سنکیتک تے لوڑیدی سمگری دی ورتو کیتی جاندی ہے جویں چموٹا تے چھوٹا جیہا طبلہ جس نوں کھبے ہتھ وچّ پھڑیا جاندا ہے۔ باقی کم اشاریاں نال ہی سار لیا جاندا ہے۔ اکو آدمی بناں وستر بدلیاں سر تے صافہ رکھ کے کڑی بن جاندا ہے تے پھر اوہی صافا سر تے بنّ کے پیو جاں وچولا بن جاندا ہے۔ اک بار بولن نال ہی درش بدل جاندا ہے۔ کوئی نویں سجاوٹ دا آڈمبر رچن دی لوڑ نہیں پیندی۔ درشک اسنوں سہجے ہی سمجھ لیندے ہن۔ اداکار اپنی کلا دے جوہر دکھا کے درشکاں نوں کیلدا ہے، نہ کہ روشنیاں، وستاں تے ہور بناوٹی تکنیکاں راہیں۔
؛ ؛
نقلاں کھیڈن لئی تنّ پکار دا پڑ ورتیا جاندا ہے گھگری، تیر کمانی تے درخت والا تھڑھا۔ جدوں نقلیئے اک تھاں کھلو کے نقلاں کرن تے درشک اہنا دے چار-چپھیرے گول دائرے وچّ کھلو کے نقلاں دیکھن تاں اجیہے پڑ نوں گھگری پڑ کیہا جاندا ہے۔ جدوں پچھلے پاسے کسے مکان جاں دیوار دا آسرا مل جاوے تے پچھلے پاسے کوئی درشک نہ آ سکے تاں ایہہ تیر کمانی پڑ ہندا ہے۔ کدے - کدے کسے درخت ہیٹھا بنیا تھڑا وی نقلہ کرن لئی ورت لیا جاندا ہے، جس تے لوک ہیٹھاں کھلو کے نقلاں دیکھدے ہن۔
؛ ؛
پنجابی سبھیاچار انوسار نقلاں تنّ سمیں کھیڈیا جاندیا ہن۔ منڈا جمن، مڈے دے ویاہ اتے میلے - تیوہار تے وشیش اکھاڑا لگوا کے۔ جدوں کسے گھر منڈے دا جنم ہندا ہے تاں ہفتے کو بعد بھنڈ پتہ نہیں کتھوں آ جادے ہن۔ اجیہے موقعیاں تے اہنا نوں بلاؤن دی لوڑ نہیں پیندی، کیونکہ ایہہ آپ ہی سارے علاقے وچّ اس طرحاں دیاں خبر رکھدے ہن۔ لوک ایہناں دی بڑی بے صبری نال اڈیک کردے ہن کیونکہ اس سمیں ہر اک نوں کھل کے ہسن دا موقع مل جاندا ہے۔ اس لئی بھنڈ جدو اجے گھر تو دور ہی ہندے ہن تا بچے رولا پا دندے ہن 'بھنڈ آ گئے'، 'بھنڈ آ گئے'۔
؛ ؛
منڈا جمن تے گھکھاڑا گھر دے ویہڑے وچّ ہی لگدا ہے۔ بھنڈ گھر دے دروازے توں ہی طبلے تے زور-زور دی ہتھ مار کے گاؤن لگّ پیندے ہن تاں جو ساریا نوں پتہ لگّ جاوے۔ ہولی-ہولی لوک اکٹھے ہونے شروع ہو جاندے ہن۔ سوانی نوَ-جمے بچے نوں لے کے درشکا وچّ آن بیٹھدی ہے۔ آنڈھ گوانڈھ تو زنانیاں تھالیاں وچّ چونل/آٹا، اتے گڑھ دی روڑھی جاں روپیہ رکھ کے لیاؤندیا ہن جس نوں 'ویل' کیہا جاندا ہے۔ جدوں لوک اکٹھے ہو جان تاں بھنڈ نقلاں شروع کر دندے ہن۔
؛ ؛
منڈے دے ویاہ دے سمیں بھاویں باہر سانجھی ، کھلھی تھاں وی پڑ لا لیا جاندا ہے، پر بہتی واری ایہہ پڑ گھر دے ویہڑے وچّ ہی لگدا ہے۔ ویاہ توں اگلے دن ہی بھنڈ آ طبلہ کھڑکاؤندے ہن۔ ریشتیدار اجے گھر ہی ہندے ہن جس کرکے کافی رونق ہو جاندی ہے۔ نویں ویاہی جوڑی نوں خاص تھاں بٹھایا جاندا ہے تاں جو ساریا نوں پتہ لگّ جاوے ۔ نقلاں دے دوران لوک ودھ-چڑھ کے جوڑی دے ناں تے اپنی-اپنی رشتے داری جتاؤن لئی ویلاں کراؤندے ہن۔ جدوں نقلاں ختم ہو جادیاں ہن تاں منڈے دی ماں تھالی وچّ بوندی پا کے اتے وتّ انوسار پیسے دھر لیاؤندی ہے جنہاں نوں بھنڈ بناں حیل-حجت دے قبول کر لیندے ہن۔ کجھ اک بھمبھ اڑی وی کر بیٹھدے ہن جس اگے گھردیاں نوں گوڈے ٹیکنے پیندے ہن ۔
؛ ؛
تیجی پرکار دا اکھاڑا کھلھے منڈپ وچّ لگدا ہے۔ اس وچّ نقلیاں دی پوری ٹولی آؤندی ہے، جو اپنے آپ نہیں سائی دے کے بلائی جاندی ہے۔ اوہ اپنے نال پوجا دا ساز-سامان لے کے آؤندی ہے۔ سارے لوکاں نوں اس بارے پہلاں ہی سوچت کر دتا جاندا ہے۔ اس لئی لوک ہمّ-ہما کے پجدے ہن۔ ایہو جہے پڑ بہتی وار پنڈ دے شاہکار/سرپنچ آدی ولوں ہی لگوائے جاندے ہن۔ کدی کدی میلے تیوہار اتے آپ لوک وی اکٹھے ہو کے نقلیاں نوں سدّ لیندے ہن۔ بہتی وار ایہہ اکھاڑا رات نوں لگدا ہے۔ لوک دنیں کم-دھندا مکا لیندے ہن تاں جو رات نوں بے فکر ہو کے نقلاں دا آنند مانیا جا سکے۔ جدوں بھنڈ نقلاں کرکے چل جاندے ہن تاں پنڈ دیاں لوکاں وچّ کافی دن ایہناں دیاں نقلاں دی چرچہ رہندی ہے۔
؛ ؛
بے شکّ اج آدھونک تکنالوجی کرکے منورنجن دے نویں توں نویں سادھن ودھ رہے ہن پھر وی نقلاں دی اپنی مہتتا ہے۔ اس کرکے جدوں کتے نقلاں پیندیاں ہن تاں لوک بڑی دلچسپی نال ایہناں نوں ویکھدے ہن۔
پچھلے پنے تے جان لئی اتھے دباؤ
